Rozwija się eksport
Duża powierzchnia uprawy warzyw, wynosząca ponad 200 tys. ha, przy zbiorach, które sięgają około 5 mln ton rocznie, stawiają nas w czołówce europejskich producentów. Warzywa przeznaczone są głównie na zaopatrzenie rynku wewnętrznego, rozwija się jednak także eksport, zarówno w ujęciu ilościowym, jak i wartościowym. Według szacunków Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, eksport warzyw świeżych wzrósł z 386 tys. ton w 2003 r. do 460 tys. ton w 2005 r., a eksport świeżych pieczarek w analogicznym okresie zwiększył się z 65 tys. ton do 94 tys. ton. Głównym gatunkiem eksportowym jest nadal cebula, której w dwóch ostatnich latach sprzedajemy za granicę około 170 tys. ton. Ostatnio odnotowano także duży wzrost eksportu kapusty białej i czerwonej (w roku 2005 wyniósł on 97 tys. ton), pomidorów (63 tys. ton) i ogórków (27 tys. ton).
Bardzo dynamicznie rozwija się eksport przetworów z warzyw (w 2005 r. sprzedaliśmy za granicę 430 tys. ton). Najwięcej warzyw eksportowane jest w postaci mrożonek (320 tys. ton), poważną pozycję stanowią także marynaty (31 tys. ton), konserwy (23 tys. ton) oraz susze (14,0 tys. ton). Wzrasta też eksport przetworów z pieczarek (mrożonych, zakonserwowanych i marynowanych), w 2005 r. osiągnął on wielkość 39 tys. ton. Łączne wpływy z eksportu warzyw i pieczarek świeżych oraz przetworów z nich w 2005 r. wyniosły 511 mln euro. Dodatnie saldo w handlu zagranicznym warzywami, pieczarkami i przetworami z nich w 2005 r. wyniosło 292 mln euro. Szacuje się, że wpływy z eksportu warzyw i pieczarek w 2006 r. oraz saldo obrotów były na podobnym poziomie.
Uprawa warzyw polowych
Ponad 85% warzyw produkowanych w naszym kraju pochodzi z upraw polowych. W ostatnich 5 latach warzywa uprawiano na powierzchni od 170 tys. ha do 240 tys. ha, która stanowi tylko 2% ogólnej powierzchni uprawnej, ale pochodzi z niej aż 8,3% ogólnej produkcji rolnej, natomiast wartość rynkowa wyprodukowanych warzyw wynosi aż 18% ogólnej wartości produkcji roślinnej. Wśród krajów Unii Europejskiej Polska zajmuje pierwsze miejsce w produkcji kapusty i marchwi, trzecie w produkcji cebuli i ogórków, czwarte w produkcji kalafiorów i siódme, tuż za krajami z rejonu Morza Śródziemnego, w produkcji pomidorów polowych.
Centralne położenie Polski w Europie oraz umiarkowany klimat stwarzają możliwości uprawy większości gatunków warzyw na obszarze całego kraju, skoncentrowana jest ona jednak przede wszystkim w 5 województwach: mazowieckim, łódzkim, wielkopolskim, małopolskim i kujawsko-pomorskim (59% areału uprawy warzyw i 62% produkcji warzyw ogółem). Warunki pogodowe, przede wszystkim rozkład temperatury i ilość opadów są głównymi czynnikami wpływającymi na długość okresu uprawy, który średnio trwa u nas 180–210 dni, i pozwalają na uzyskanie wysokich plonów warzyw pochodzących ze strefy zarówno klimatu umiarkowanego, jak i ciepłego. Większość warzyw uprawiana jest na glebach dobrych i średnich klas, pozbawionych zanieczyszczeń, stwarza to warunki korzystne dla rozwoju integrowanej produkcji i rolnictwa ekologicznego.
Warzywa uprawiane są głównie w gospodarstwach indywidualnych (95% areału), w większości o powierzchni 0,5–2 ha. Tylko w 3% gospodarstw warzywa zajmują powierzchnię większą niż 5 ha. Wprowadzenie nowych technologii i modernizacja produkcji polowej wymagają większej koncentracji upraw warzywniczych i zwiększenia ich areału przynajmniej do 2–5 ha w przeciętnym gospodarstwie. W ostatnich latach taki kierunek zmian jest wyraźny, gdyż tylko gospodarstwa zdolne finansowo do wprowadzenia nowoczesnych technologii i zmechanizowania upraw będą mogły konkurować z gospodarstwami z innych krajów unijnych. Osobne zagadnienie stanowi produkcja ekologiczna, uważana za bardziej pracochłonną od konwencjonalnej. Stanowi ona około 0,2% ogólnej produkcji warzyw i wykazuje tendencję spadkową, ze względu na wyższe koszty, problemy z ochroną i nawożeniem, a także ze zbytem.
Przegląd gatunków
Towarowa produkcja warzyw w Polsce obejmuje około 36 gatunków uprawianych w polu.
Najważniejszym warzywem w uprawie polowej jest kapusta uprawiana na powierzchni około 35 tys. ha (tab. 1). Ma duże znaczenie na rynku krajowym, znacznie mniejsze w eksporcie — ze względu na małe spożycie w krajach UE. Na drugim miejscu jest cebula. W ostatnich latach jest to jedna z bardziej opłacalnych upraw warzyw, gdyż niższe koszty produkcji w Polsce umożliwiają eksport cebuli na rynki krajów unijnych oraz wschodnich. Ponadto, wraz z dynamicznym rozwojem produkcji mrożonek i ich eksportem, wzrasta też popyt na cebulę jako surowiec do mrożenia. W ogólnej produkcji mrożonek warzywnych udział cebuli wraz z kalafiorem i marchwią wynosi 60%. Z roku na rok wzrasta zapotrzebowanie na marchew zarówno na rynku warzyw świeżych, jak i w zakładach przetwórczych — przeznaczana jest ona głównie do produkcji soków i mrożonek warzywnych. Tradycyjnie ważne miejsce w krajowej produkcji zajmuje ogórek polowy. Z uwagi jednak na niską opłacalność tej uprawy, jej powierzchnia w ostatnich latach znacznie zmalała. Pozytywnym akcentem jest natomiast rosnący od kilku lat eksport ogórków konserwowych. W ostatnim dziesięcioleciu zmniejszyła się prawie o 40% powierzchnia uprawy pomidorów polowych, co było związane z dużym importem koncentratu pomidorowego z krajów południowych (Grecja, Turcja, Węgry), a ostatnio także z Chin. Również zmienne i nie zawsze sprzyjające warunki pogodowe są przyczyną ograniczenia powierzchni tej uprawy. Pomidory są jednak nadal ważnym surowcem dla krajowego przemysłu przetwórczego, a ich udział w ogólnej masie przetwarzanych warzyw wynosi obecnie średnio 18%. W Polsce dosyć duże jest spożycie buraków ćwikłowych, ale z początkiem bieżącej dekady powierzchnia ich uprawy i produkcja uległy znacznemu obniżeniu. Ostatnie dwa lata przyniosły niewielki wzrost zainteresowania tym gatunkiem uprawianym dla potrzeb rynku warzyw świeżych oraz przemysłu produkującego barwniki naturalne dla branży spożywczej. Kalafiory uprawiane są na powierzchni 11 tys. ha, a ich zbiory wynoszą około 200 tys. ton. Rozwój produkcji kalafiorów w Polsce związany jest głównie z rozwojem przemysłu zamrażalniczego, gdyż ponad 60% krajowej produkcji trafia do przetwórstwa.
Tabela 1. Powierzchnia uprawy i zbiory ważniejszych gatunków warzyw
Źródło: GUS, IERiGŻ
* — dane szacunkowe, ** m.in. pietruszka, pory, selery, rzodkiewka, sałata, rabarbar, szparagi, koper
Oprócz wymienionych wyżej gatunków podstawowych, zarówno jako warzywa świeże, jak i jako surowiec dla przetwórstwa uprawiane są także: por, fasola, groch, seler, pietruszka, kapusta brukselska, brokuł, kapusta pekińska, papryka, cukinia, rzodkiewka, sałata, czosnek, koper, chrzan i inne. W ostatnim dziesięcioleciu szczególnie dynamiczny rozwój produkcji odnotowano w przypadku kapusty pekińskiej, brokułów i papryki. Dla rentowności niektórych gospodarstw niejednokrotnie zasadnicze znaczenie ma uprawa innych gatunków, o małym znaczeniu w skali kraju, ale takich, dla których znajdują się dogodne i pewne rynki zbytu (np. rzodkiewka, warzywa oferowane w pęczkach, rabarbar, kukurydza cukrowa).
Koszty produkcji warzyw polowych zwiększały się w ostatnich latach, a równocześnie ceny utrzymywały się na tym samym poziomie lub tylko niekiedy nieznacznie się zwiększały. Skutkiem tego jest duża zmienność opłacalności upraw, decydująca o zwiększeniu lub zmniejszeniu areału. W roku 2006, w związku z niesprzyjającymi warunkami pogodowymi, niższymi zbiorami oraz z wyższymi cenami warzyw, produkcja niemal wszystkich gatunków warzyw była opłacalna.
Warzywa pod osłonami
W Polsce w strukturze upraw pod osłonami dominują trzy gatunki: pomidor, ogórek i papryka, na które przypada ponad 90% areału pod osłonami. Powierzchnia szklarni i tuneli foliowych w latach 1995–2006 zwiększyła się dwukrotnie. Największą zajmują pomidory — w 2005 roku uprawiano je na 2386 ha (tab. 2).
Tabela 2. Powierzchnia uprawy i zbiory warzyw pod osłonami
* — dane szacunkowe,** — papryka, sałata, oberżyna, rzodkiewka i inne
Pomidory pod osłonami uprawiane są w ponad 25 tysiącach gospodarstw. Produkcja jest bardzo rozdrobniona. Prawie w 50% przypadków uprawa zajmuje powierzchnię nieprzekraczającą 0,05 ha, natomiast gospodarstwa z powierzchnią większą niż 0,5 ha stanowią tylko 3,3% uprawiających pomidory. Na powierzchniach mniejszych niż 0,05 ha, warzywa te najczęściej rosną w nieogrzewanych tunelach foliowych, natomiast gospodarstwa, w których pomidory zajmują powyżej 0,3 ha, wyposażone są zwykle w ogrzewane szklarnie. Pomimo wzrostu kosztów produkcji, zwłaszcza w 2006 r. z powodu długiej i mroźnej zimy oraz chłodnej wiosny, uprawa pomidorów pod osłonami jest opłacalna, co wynika głównie z dużej wydajności. W dużych gospodarstwach szklarniowych, w których wdrożono nowoczesną technologię produkcji, uzyskuje się plony dochodzące do 60 kg/m2, podczas gdy już plony 40 kg/m2 zapewniają opłacalność produkcji.
Powierzchnia uprawy ogórków pod osłonami w 2005 roku wynosiła 1321 ha. Produkowane są one w ponad 15 tys. gospodarstw, w 50% z nich uprawa zajmuje do 0,05 ha, natomiast w 7% przypadków produkcja prowadzona jest w obiektach o powierzchni większej niż 0,3 ha. Paprykę w Polsce na skalę towarową zaczęto uprawiać dopiero w latach 90. ubiegłego wieku. Powierzchnia jej uprawy w latach 1996–2005 wzrosła 5-krotnie i wynosi obecnie około 1250 ha, co dorównuje areałowi ogórków. Pod osłonami uprawia się paprykę głównie w nieogrzewanych tunelach foliowych (najczęściej o bardzo prostych, drewnianych konstrukcjach).
Zaplecze techniczne upraw pod osłonami
W tunelach foliowych warzywa uprawia się głównie w gruncie lub w podłożach organicznych. W szklarniach wykorzystuje się na ogół technologie bezglebowe, w których podłoże stanowi wełna mineralna, pianka poliuretanowa, perlit, keramzyt, włókno kokosowe i torf. W ostatnich latach produkcja pod osłonami rozwijała się bardzo dynamicznie. Gospodarstwa ogrodnicze w pewnych okresach uzyskiwały na rynku krajowym wyższe ceny za swoje produkty niż ich europejscy konkurenci. Również relacje cenowe podstawowych środków produkcji i warzyw spod osłon, mimo iż się pogarszały, były nadal korzystniejsze dla ogrodników krajowych niż dla zachodnioeuropejskich. Innym czynnikiem sprzyjającym produkcji szklarniowej była dostępność tanich, używanych szklarni (sprowadzanych między innymi z Holandii, Belgii, Danii, Niemiec). Nadal wykorzystywane są stare szklarnie z dawnych państwowych gospodarstw ogrodniczych, sprowadzane z zagranicy, używane obiekty (przeciętnie 20-letnie) są jednak w dużo lepszym od nich stanie technicznym. W końcu lat 90. ub. w. i na początku tego wieku nowych szklarni wybudowano niewiele, szacunkowo zajmują one łącznie około 200 ha. Większość starych szklarni, zwłaszcza wolno stojących o powierzchni do 1000 m2, wybudowanych w latach 70. i 80. XX w. jest w złym stanie technicznym. Obiekty te wymagają kapitalnego remontu bądź też zostaną przeznaczone do rozbiórki. a ich miejsce muszą zająć nowe konstrukcje pozwalające na wprowadzenie nowoczesnych technologii produkcji.
Perspektywy
-
Wzrost ogólnej powierzchni uprawy warzyw jest mało prawdopodobny, nastąpi natomiast wzrost powierzchni gospodarstw, przy jednoczesnym zmniejszeniu się ich liczby.
-
W związku z wymaganiami importerów i sieci handlowych wzrośnie liczba upraw certyfikowanych — prowadzonych zgodnie z wymaganiami systemu EUREPGAP, integrowanych i ekologicznych.
-
Zwiększenie produkcji warzyw, zarówno w uprawach polowych, jak i pod osłonami, będzie wynikało ze wzrostu plonów, w związku z wprowadzaniem nowych technologii i postępu biologicznego.
-
W przetwórstwie warzyw rośnie udział mrożonek, warzyw suszonych, soków i napojów oraz tzw. żywności nisko przetworzonej (np. sałatki warzywne). Będzie to powodowało wzrost popytu na te warzywa, które mogą być w ten sposób przetwarzane (np. warzywa korzeniowe, pomidory, kapusta pekińska, sałata).
-
Wzrost zapotrzebowania na niektóre gatunki może wynikać również z rozwoju możliwości eksportu przetworów warzywnych lub warzyw świeżych.
-
Dalszy rozwój warzywnictwa może być także uzależniony od utworzenia organizacji producenckich oraz racjonalnej organizacji rynku obrotu warzywami przeznaczonymi do bezpośredniego spożycia (z odpowiednim zapleczem do przechowywania, uszlachetniania i pakowania warzyw).
