Produkcja warzyw jest obecnie jednym z najbardziej wyspecjalizowanych i intensywnych działów ogrodnictwa. W wyniku ciągle rosnących wymagań jakościowych na rynku zarówno producenci warzyw, jak i producenci rozsady poszukują materiału siewnego najlepszej jakości. Oprócz właściwej czystości odmianowej, taki materiał powinien charakteryzować się wysoką zdolnością kiełkowania i dużym wigorem, być przystosowany do precyzyjnego siewu i zaopatrzony we wszystko, co zapewnia szybkie wschody i wzrost roślin na plantacji oraz ułatwia pielęgnację. Dążąc do zaspokojenia wymagań odbiorców nasion, firmy nasienne stosują różne zabiegi, które mają na celu uszlachetnianie materiału siewnego. Do najbardziej powszechnych należy zaliczyć: kalibrowanie, zaprawianie, otoczkowanie oraz podkiełkowywanie nasion.
Nasiona kalibrowane
Kalibrowanie (frakcjonowanie) polega na rozdzieleniu nasion na różne frakcje w zależności o ich wielkości (średnicy). Przykładowe zakresy kalibracji wybranych gatunków warzyw oferowane przez firmy nasienne zawarto w tabeli 1.
W przypadku wielu gatunków warzyw stwierdzono, że im większe są nasiona, tym lepsza jest ich jakość. Poprzez kalibrowanie można wydzielić z partii nasiona najdorodniejsze i w ten sposób podnieść ich wartość siewną.Wiele badań wykazało, że wraz ze wzrostem wielkości nasion rośnie ich energia i zdolność kiełkowania, natomiast zmniejsza się liczba nasion niekiełkujących. Jednak, jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 2, jest to zależne od gatunku. W przypadku rzodkiewki, buraka ćwikłowego i cebuli nasiona o największej średnicy charakteryzowały się największą zdolnością kiełkowania. Im mniejsze były nasiona, tym mniejsza była ich zdolność kiełkowania. Z kolei w przypadku gatunków z rodziny selerowatych, tj. marchwi i pietruszki oraz kapusty, najlepsze pod względem zdolności kiełkowania były nasiona średniej wielkości. Nasiona największe (najdorodniejsze) charakteryzowały sięmniejszą zdolnością kiełkowania. Może to potwierdzać tezę, że nasiona bardzo duże często są uszkodzone, co wpływa na pogorszenie ich jakości.
Z wielkością nasion skorelowana jest ich masa, wyrażona przez masę tysiąca nasion (MTN) i związana z masą substancji zapasowych zawartych wewnątrz nasion. Istnieje opinia, że dobrze oddaje ona jakość nasion. Nasiona większe i cięższe gwarantują zwykle szybkie i wyrównane wschody, a w efekcie wyższe plony w porównaniu z nasionami mniejszych rozmiarów. U wielu gatunków duże nasiona korzystnie wpływają na wczesność wschodów. Ma to szczególne znaczenie u gatunków o krótkimokresie wegetacji (np. rzodkiewki), uprawianych na wczesny zbiór (np. wczesnych odmian marchwi) oraz wtedy, kiedy kiełkowanie przebiega w niesprzyjających warunkach środowiska. Nasiona drobniejsze szybciej tracą swą wartość podczas przechowywania i częściej są porażane przez czynniki chorobotwórcze. W ofertach firm nasiennych nasiona kalibrowane określane są jako precyzyjne. Jest to zgodne z normami Europejskiego Stowarzyszenia Nasiennego (European SeedAssociation – ESA-11.0086.3 PO).
Nasiona zaprawione
Zaprawianie jest najczęściej stosowaną metodą uszlachetniania nasion. Celem zaprawiania jest zabezpieczenie młodych roślin przed porażeniem przez patogeny występujące w glebie, powodujące zgorzel siewek oraz ograniczenie chorób przenoszonych na nasionach np. septoriozy selera, askochytozy grochu. Zaprawianie zabezpiecza też przed niekorzystnym wpływem szkodników znajdujących się w środowisku glebowym, które mogą stanowić zagrożenie we wczesnych stadiach rozwojowych roślin np. śmietka kiełkówka. Zaprawianie chemiczne polega na umieszczeniu na powierzchni nasion odpowiedniej ilości preparatu o charakterze ochronnym. Jest metodą prostą, tanią, wymagającą stosunkowo niewielkich ilości substancji chemicznych. Pozwala na częściowe wyeliminowanie zabiegów chemicznych w trakcie wzrostu roślin. Zaletą zaprawiania chemicznego jest duża skuteczność działania. Stosując zaprawiony materiał siewny, otrzymuje się zwykle lepsze i bardziej wyrównane wschody, a młode rośliny są zdrowsze, szybciej rosną i w rezultacie wydają wyższe i jakościowo lepsze plony. Szczególnie wyraźne jest to wtedy, gdy materiał siewny jest gorszej jakości lub, gdy kiełkowanie i wschody przebiegają w niekorzystnych warunkach środowiska. Zaprawianie można wykonać kilkoma metodami: na sucho, półsucho, mokro. Na sucho stosuje się zaprawy pyliste, które wraz z nasionami umieszcza się w specjalnych zaprawiarkach. Zaprawianie na półsucho polega na zwilżeniu i wymieszaniu nasion z małą ilością płynnego preparatu. Takie nasiona nie wymagają przesuszenia. Zaprawianie mokre polega na zanurzeniu nasion w wodnym roztworze płynnego preparatu na kilkanaście minut. Po zabiegu nasiona muszą być przesuszone. Ten sposób jest najbardziej skuteczny ponieważ substancja aktywna wnika do okrywy nasiennej. Odmianą zaprawiania jest inkrustacja, w której na nasiona nakłada się cienką warstwę środków ochrony roślin, barwników i lepiszczy.
Nasiona otoczkowane
Otoczkowanie polega na pokryciu nasion warstwą substancji otoczkującej w celu zwiększenia ich rozmiarów i masy oraz zmiany i wyrównania kształtu. Zabieg ten umożliwia punkowy wysiew drobnych nasion i regularne ich rozmieszczenie w rzędzie. Dzięki niemu unika się wysokich kosztów robocizny związanych z pikowaniem i przerywaniem roślin. W wyniku otoczkowania masa nasion może ulec zwiększeniu od 2 do 50 razy. W skład otoczki wchodzi warstwa budulcowa i klej w postaci wodnego roztworu. Warstwę budulcową mogą stanowić: glinka kaolinowa, wapień, gips, perlit, torf i wiele innych substancji. Otoczka powinna być trwała, ale przepuszczalna dla wody i gazów, nie może stwarzać mechanicznych oporów dla kiełka i wpływać toksycznie na nasiona i siewki. Dodatkowo do otoczki aplikowane są środki ochrony roślin i startowe dawki nawozów. Otoczkowanie nasion zapewnia rozwijającej się roślinie korzystne warunki wzrostu, dzięki kiełkowaniu w sterylnych warunkach i stworzeniu bariery ochronnej dla kiełków przed porażeniem przez patogeny glebowe. Z nasion otoczkowanych często otrzymuje się liczniejsze, bardziej wyrównane i wcześniejsze wschody. Nasiona otoczkowane, oprócz niekwestionowanych zalet mają jedną wadę – wymagają do kiełkowania i wschodów większej ilości wody niż nasiona nieotoczkowane, dlatego przy niedoborze wody w glebie wschody z nasion otoczkowanych mogą być słabsze. W związku z tym, wykorzystując nasiona otoczkowane do siewu, warto zapewnić sobie możliwości nawadniania plantacji. Obecnie otoczkowanie stosuje się dla wielu gatunków warzyw: marchwi, pietruszki, cebuli, pora, sałaty, buraka ćwikłowego, kapusty, kalafiora, kalarepy.
[NEW_PAGE]Nasiona podkiełkowane
W ofertach wielu firm nasiennych znajdują się nasiona podkiełkowane, czyli kondycjonowane. Zabieg kondycjonowania polega na kontrolowanym zwiększaniu zawartości wody w nasionach do poziomu, który umożliwia zwiększenie ich aktywności życiowej, nie wystarcza natomiast do rozpoczęcia wzrostu zarodka i przebicia przez niego okrywy nasiennej. Wyróżnia się kilka metod kondycjonowania: hydrokondycjonowanie, osmokondycjonowanie i matrykondycjonowanie. Podczas hydrokondycjonowania nasiona są umieszczane w specjalnych kolumnach wypełnionych napowietrzaną wodą. Najprostszą metodą hydrokondycjonowania jest moczenie nasion wodzie. Ogromną zaletą tego zabiegu jest skrócenie czasu i wyrównanie kiełkowania i wschodów oraz zwiększenie tolerancji na obniżone temperatury podczas kiełkowania (u gatunków ciepłolubnych np. pomidora, ogórka). Hydrokondycjonowanie jest z powodzeniem stosowane w celu poprawy jakości nasion wielu gatunków warzyw np. cebuli, pora, marchwi, selera, pomidora, papryki.
Osmokondycjonowanie polega na kontrolowanym zwiększaniu zawartości wody w nasionach poprzez ich przetrzymywanie w napowietrzonych wodnych roztworach substancji osmotycznie czynnych przez kilka dni. W praktyce wykorzystuje się w tym celu wodne roztwory solimineralnych albo roztwór glikolu polietylenowego (PEG). Nasiona po zabiegu są płukane i suszone. Po wysuszeniu mogą być przechowywane, zachowując uzyskaną w wyniku zabiegu wyższą jakość przez określony czas.W porównaniu z hydrokondycjonowaniem, osmokondycjonowanie ma wiele wad – wysoki koszt substancji osmotycznie czynnych, lepkość PEG utrudniająca dostęp tlenu do nasion, łatwość zakażeń mikrobiologicznych oraz niska wydajność. Zaletą tego sposobu traktowania nasion jest precyzyjne wyrównanie procesu kiełkowania u poszczególnych gatunków. Osmokondycjonowanie wykorzystywane jest przede wszystkim do uszlachetniania nasion warzyw. Daje bardzo dobre efekty w przypadku nasion z niezupełnie wykształconymi zarodkami, np. u roślin z rodziny selerowatych (marchwi i pietruszki).
W procesie matrykondycjonowania nasiona mieszane są z substancją nośnikową, która była wcześniej nawilżona wodą. Nośnikiem wody może być wermikulit, torf, związki bitumiczne. Nasiona umieszcza się w tak przygotowanej mieszaninie na okres, który pozwoli osiągnąć stan napęcznienia, ale uniemożliwi wykształcenie korzonka zarodkowego. Nasiona po wymieszaniu z wodą i substancją nośnikową są przetrzymywane w określonej temperaturze od kilkunastu godzin do kilkunastu dni. Następnie substancja nośnikowa jest oddzielana, a nasiona suszone i przechowywane. Zabieg ten przyspiesza i wyrównuje kiełkowanie nasion warzyw, a zwiększając tolerancję nasion na niską temperaturę podczas kiełkowania, umożliwia wcześniejszy wysiew. Końcowym efektem jest szybszy wzrost i rozwój roślin oraz wyższy plon.
Zabiegi kondycjonowania są doświadczalnie opracowywane dla każdego gatunku, a nawet partii nasion. Wszystkie wymagają dużej dokładności. Nieodpowiednio przeprowadzone kondycjonowanie może wpłynąć na pogorszenie jakości nasion.
Nasiona podkiełkowane wybranych gatunków warzyw w ofercie firm nasiennych na polskim rynku przedstawiono w tabeli 3.
Dr Marcela Krawiec, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
