Trochę botaniki
Wiązowiec należy do rodziny wiązowatych (Ulmaceae). W obrębie rodzaju znane jest około 60–80 gatunków występujących w strefach tropikalnej i umiarkowanej. W tropikach dominują gatunki zawsze zielone. Ich kwiaty są drobne i niepozorne, z pojedynczym okwiatem – kielichem o wolnych działkach, poligamiczno-jednopienne, na jednym okazie mogą być męskie, żeńskie i obupłciowe, ukazują się równocześnie z rozwojem liści w maju, pojedynczo w kątach liści młodych przyrostów
Pod naszą szerokością geograficzną na uwagę zasługuje tylko wiązowiec zachodni, wystarczająco odporny na mróz. W krajach o łagodniejszym klimacie może być uprawiany m.in. wiązowiec południowy (C. australis L.). Kora pnia tego gatunku przypomina bukową, jest gładka, szara lub z odcieniem brązowawym, zwykle z poziomymi, płytkimi rysami. Podawany był z arboretów w Kórniku i Rogowie oraz z ogrodów botanicznych w Łodzi i Warszawie (Nowak red. 1999). W Index plantarum polskich kolekcji dendrologicznych (Nowak red. 1999) wymienione jest jeszcze 17 gatunków wiązowców. Nie wiadomo jednak, czy wszystkie są prawidłowo oznaczone.
Opis gatunku
W ojczyźnie wiązowiec zachodni tworzy drzewa przeciętnie o wysokości 9–18 m i obwodzie pnia do 188 cm. Szerokość korony może dochodzić nawet do 30 m. Na bardzo korzystnych stanowiskach osiąga maksymalną wysokość do 40 m przy obwodzie pnia 380 cm. Drzewa dorastające do wysokości 29 m przy obwodzie pnia dochodzącym do 380 cm spotykane są w zachodniej części areału naturalnego występowania. Mniejsze maksymalne wymiary podaje Michael A. Dirr (1998). Według tego autora międzystanowy rekordzista ma wysokość 26 m i taką samą szerokość korony, rośnie w miejscowości Mason City w stanie Illinois. Inne drzewo w Lafayette County w stanie Missouri osiągnęło wysokość 26,5 m i szerokość korony 26 m.
Korona w młodości jest szerokopiramidalna, później rozwija szeroki wierzchołek ze wzniesionymi konarami i zwieszającymi się cienkimi gałęziami (fot. 1). Kora na pniu jest szara, z korkowatymi wyrostkami, brodawkami lub listewkami (fot. 2), a stara – łuskowata i odstająca. Pędy są cienkie, zygzakowate, jasnooliwkowozielone, młode, z wyraźnymi korkowatymi przetchlinkami, najpierw owłosione, później nagie. Młode, żywe pędy mają drewno jasnozielonkawożółte i biały rdzeń. Pączki są małe, dachówkowate, długości do 6 mm, spłaszczone, kasztanowobrązowe, delikatnie puszysto owłosione. Pojedyncze, ułożone skrętolegle liście, o długości 5–15 cm, są jasno- do ciemnozielonych, jajowate do podłużnie jajowatych z ostrym, wyciągniętym wierzchołkiem i okrągławą lub szerokoklinowatą, niesymetryczną nasadą (fot. 3).
Fot. 1. Korona wiązowca zachodniego jest szerokopiramidalna
Fot. 2. Kora na pniu wiązowca
Fot. 3. Liście u Celtis occidentalis – młode…
…na krótkopędach…
…na długopędzie
[NEW_PAGE]Od spodu są dość szorstkie, na nerwach słabo owłosione, na wierzchu również szorstkawe, na brzegu grubo piłkowane. Jesienią przybierają one barwę złocistożółtą i po silniejszych przymrozkach opadają. Ogonek liściowy ma długość 1,2–2 cm.
Małe, zielonkawe kwiaty nie mają walorów dekoracyjnych. Owoce to niemal kuliste pestkowce o średnicy 7–10 mm, z cienką warstwą miąższu na pestce, osadzone na wąskich szypułkach o długości 2,5–5 cm, niedojrzałe są ciemnozielone (fot. 4), dojrzałe – we wrześniu–październiku – brązowawe (mogą być również żółtawe, pomarańczowoczerwone do ciemnopurpurowych – fot. 5). Miąższ smakuje lekko słodkawo.
Dojrzałe pestkowce często pozostają na drzewach do wiosny następnego roku. Drzewa te owocują dość obficie, jedynie w latach mało sprzyjających – słabiej. Owoce z nasionami są zjadane przez niektóre ptaki oraz drobne ssaki i przez nie rozsiewane, czasami są przenoszone także przez wodę.
Fot. 4. Niedojrzałe owoce są zielone…
Fot. 5. …a dojrzałe mogą być czerwonawe
Rozwój
Wiązowiec zachodni najsilniej rośnie na wysokość i przyrasta na grubość między 20. a 40. rokiem życia, później odbywa się to mniej intensywnie. Na glebach aluwialnych nad rzekami, żyznych, głębokich i dobrze uwilgotnionych, roczny przyrost na grubość sięga 8 mm, na ogół nie przekracza 5 mm. Na siedliskach ubogich wzrost jest bardzo powolny, a drzewa są często karłowate. Gatunek ten żyje od 150 do 200 lat. Jest średnio tolerancyjny na ocienienie. Jednakże na obszarach naturalnego występowania, np. w Pensylwanii, siewki obserwowano w miejscach mocno zacienionych, gdzie innych gatunków drzew tam rosnących nie było. W stanie Illinois siewki przeżywają w warunkach prerii. We wschodnim Iowa pojawiają się one w drzewostanach już istniejących, a rzadko na opuszczonych przez lata polach. Drzewa mocno ocienione i rosnące w zagęszczeniu mają korony nieregularne, a tym samym są pozbawione walorów ozdobnych.
W Polsce wiązowiec zachodni wiosną późno rozpoczyna wegetację, potem rośnie długo i zdarza się, że jesienne lub wczesnozimowe przymrozki powodują uszkadzanie wierzchołków najmłodszych pędów, ponieważ te nie zdążyły jeszcze zdrewnieć. Nie szkodzi to drzewom, a wręcz przeciwnie – nawet polepsza rozgałęzianie w następnym roku.
Odmiany
W opracowaniach dendrologicznych wymienione jest kilka odmian botanicznych, uważanych także za odrębne gatunki: odmiana psia (C. occidentalis L. var. canina (Raf.) Sarg.) – drzewo o wysokości do 30 m, o liściach węższych od tych u gatunku; odmiana szorstka (sercowata) (C. occidentalis L. var. cordata (Pers.) Willd., syn. C. occidentalis L. var. crassifolia Gray) – drzewo często wyższe od gatunku, liście większe, grubsze, sztywniejsze i na górnej stronie bardzo szorstkie; odmiana niska (C. occidentalis L. var. pumila (Pursh) Gray, syn. C. pumila Pursh) – krzew o wysokości do 4 m, o liściach mniejszych od tych u gatunku.
M. A. Dirr w podręczniku dendrologii (1998) wymienia i krótko opisuje cztery odmiany uprawne (kultywary) znane w Stanach Zjednoczonych. Odmianę ‘Chicagoland’ wyselekcjonował Roy Klehm z South Barrington w Illinois. Tworzy ona jeden wyprostowany przewodnik, drzewa 15-letnie osiągają wysokość 8 m i szerokość korony do 4 m. Hodowcą odmiany ‘Windy City’ również jest R. Klehm. Ma ona wzniesiony pokrój, ale koronę szeroką, atrakcyjne liście i bujny wzrost. Wiązowiec zachodni ‘Delta’ wyselekcjonowano na stanowisku naturalnym, w pobliżu południowego brzegu jeziora Manitoba w Kanadzie, pokrój ma wzniesiony, koronę – jajowatą. Odmiana ‘Prairie Pride’, uworzona przez Billa Wanddella (Plant Patent 3771, 1975), w młodości tworzy ładne drzewka o koronie jajowatej i gęstej, szybko rosnące, o małej liczbie krótkich pędów. Rozmnaża się ją trudno, dlatego jest produkowana w małych ilościach.
Ostatnio na rynku amerykańskim pojawiła się odmiana Prairie Sentinel® Hackberry ‘JFS-KSU1’, która wyróżnia się wąskokolumnowym pokrojem. Drzewo to osiąga wysokość ok. 14 m, szerokość jego korony wynosi maksymalnie 3,6 m. Odmiana ta została znaleziona w stanie Kansas w USA, jest odporna na suszę, upał i mróz (strefa 4. USDA). W Stanach Zjednoczonych oferuje ją szkółka J. Frank Schmidt & Son Co. Jak podaje jej przedstawicielka Nancy Buley, odmiana Prairie Sentinel® Hackberry ‘JFS-KSU1’ jest obecnie testowana pod względem przydatności do uprawy w Europie i, jeśli pomyślnie przejdzie testy, będzie dostępna w sprzedaży za pośrednictwem agencji Plantipp. Za oceanem dostępna jest także odmiana ‘Magnifica’ o ozdobnej, spękanej korze i piramidalnym pokroju.
Według informacji Związku Szkółkarzy Polskich wiązowiec zachodni (gatunek) oferują trzy rodzime szkółki.
Prof. dr hab. Mieczysław Czekalski
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Fot. 1. W. Górka; fot. 2, 3a P. Bąbelewski; fot. 3b, 3c, 4, 5 M. Czekalski
Artykuł pochodzi z numeru 1/2014 dwumiesięcznika „Szkółkarstwo”. Został zaprezentowany w ramach cyklu „Drzewo Roku”, prowadzonego na łamach pisma przez prof. Mieczysława Czekalskiego już 20 lat. „Drzewem roku 2015” jest wiązowiec.
