W uprawie spotyka się dwa gatunki trukwy: egipską (Luffa aegyptiaca) i ostrokątną (Luffa acutangula). Niedojrzałe owoce obu gatunków można jeść. Z kolei z całych roślin wytwarza się leki, natomiast w pełni dojrzałe owoce są włókniste i wykorzystuje się je jako gąbki.
Nasiona trukwy ostrokątnej (po lewej) i trukwy egipskiej (po prawej)
Roślina jest jednorocznym pnączem osiągającym wysokość od 2 m do 6 m, a w sprzyjających warunkach – nawet do 8 m. Oba gatunki posiadają silny system korzeniowy. Łodyga jest pięciokątna w przekroju poprzecznym, z licznymi wąsami czepnymi. Pierwsze liście (zwane rzekomymi) są pojedyncze, a następnie tworzą się liście dłoniasto-klapowane lub sercowate z ząbkowaną krawędzią blaszki liściowej, o długości do 13 cm i szerokości do 30 cm. Są one pokryte krótkimi i szorstkimi włoskami. Trukwa to roślina obcopylna. Jest też rozdzielnopłciowa i jednopienna, tzn. na tej samej roślinie tworzą się oddzielnie kwiaty męskie i żeńskie. Te pierwsze, zebrane są w grona po kilkanaście sztuk, osadzone na krótkich i cienkich szypułkach. Mają 5 żółtych, szerokich płatków korony. Natomiast kwiaty żeńskie powstają pojedynczo, na długich szypułkach, z dobrze widoczną zalążnią, z której tworzy się później owoc. Ich płatki korony (5 szt.) są żółte, jednak są węższe i dłuższe niż w kwiatach męskich. W pierwszej kolejności zakwitają kwiaty męskie. W nieodpowiednich warunkach (np. chłody) kwitną tylko kwiaty męskie, a nie rozwijają się kwiaty żeńskie. Kwiaty zapylane są krzyżowo, przez owady. Kwitnienie trukwy, w warunkach Polski zachodniej, przypada na okres od początku lipca do początku września.
Trukwa egipska tworzy kwiaty i owoce w miarę wzrostu rośliny. Natomiast drugi z omawianych gatunków – trukwa ostrokątna – rozwijają się inaczej – najpierw tworzy masę wegetatywną, a dopiero później kwiaty i owoce.
Owocem trukwy jest jagoda rzekoma, podzielona na cztery komory nasienne. Długość owoców trukwy egipskiej dochodzi do pół metra. Są one cylindryczne, lekko pofałdowane wzdłuż i mają gładką skórkę. Z kolei trukwa ostrokątna posiada owoce podłużne, cylindryczne, karbowane o długości dochodzącej w niektóre lata nawet do metra. Niedojrzałe owoce są zielone, dojrzałe – zmieniają kolor na różne odcienie żółtego i brązowego. Owoc zawiera 30 i więcej nasion.
Owoc trukwy egipskiej z uprawy w tunelu foliowym
Owoc trukwy ostrokątnej uprawianej w tunelu foliowym
Jak uprawiać trukwę?
Najwięcej informacji o uprawie tej rośliny pochodzi z publikacji chińskich. Wiadomo jednak, że trukwa jest też uprawiana w Wietnamie i innych krajach Dalekiego Wschodu oraz Brazylii i USA. Z naszych obserwacji wynika, że można ją uprawiać w Polsce pod osłonami, jak również – w niektóre lata w Polsce zachodniej – także w gruncie. Jednak w tym drugim przypadku plon owoców jest znacznie niższy niż pod osłonami. Roślina wymaga, od wysiewu do dojrzenia owoców, od 150 nawet do 200 dni bez przymrozków, w zależności od odmiany. Dlatego w Polsce możliwa jest wyłącznie uprawa z rozsady. Najlepsze są odmiany wczesne lub nawet bardzo wczesne, które tworzą owoce w okresie krótszym niż 100 dni.
Nasiona kiełkują w temperaturze 25°C już w ciągu 4–5 dni, szczególnie, gdy są świeże lub moczone najpierw w ciepłej wodzie przez 48 godzin; w innym przypadku, kiełkowanie trwa od 7 do 14 dni. Rozsada najlepiej rośnie w podłożu nagrzanym do 18°C. W takich warunkach, jak pokazały nasze badania, rozsada jest gotowa do posadzenia na miejsce stałe już po około 4 tygodniach. W warunkach klimatycznych Polski zachodniej powinno to przypadać na drugą połowę maja pod osłonami, a w gruncie – na początku czerwca.
Rozsada trukwy z dobrze rozwiniętym systemem korzeniowym
Rozsada trukwy wysadzona w pole
Choć w Chinach roślina ta rośnie na bardzo różnych, często ubogich glebach, to do dobrego plonowania wymagane są żyzne stanowiska (pH 6–6,8), wysokie nawożenie mineralne (jak pod ogórki) oraz ciepła i słoneczna pogoda, tj. z temperaturami powietrza pomiędzy 20°C i 30°C, obfite nawadnianie oraz wysoka wilgotność powietrza. Gorsze warunki uprawy, np. chłód i wilgotne powietrze w późnej fazie dojrzewania, mogą prowadzić do niższych plonów, m. in. z powodu gnicia owoców. Roślina, aby zainicjować kwitnienie potrzebuje wyższego nawożenia fosforem i potasem. Najlepsza do uprawy trukwy jest gleba lekko kwaśna. Rośliny wymagają solidnej i wysokiej konstrukcji wspierającej, dla podtrzymania dużej ilości owoców i samej masy zielonej oraz dla zapewnienia wzrostu długich i prostych owoców.
Jak chronić?
Trukwa może być porażana przez choroby i szkodniki typowe dla innych roślin dyniowatych. Z naszych obserwacji wynika, że najgroźniejszymi chorobami są dwa mączniaki dyniowatych: prawdziwy – wywołany przez grzyby Podosphaera fusca i Golovinomyces orontii, objawiający się białym nalotem (później ciemniejącym) na liściach, oraz rzekomy – wywołany przez Pseudoperonospora cubensis. Tę drugą chorobę można rozpoznać po charakterystycznych chlorotycznych plamach na liściach, często rozszerzających się tylko do ich nerwów. Profilaktyka w walce z mączniakami to obrywanie porażonych liści, wietrzenie tuneli i szklarni oraz niedopuszczanie do długotrwałego zroszenia liści.
Inną groźną chorobą trukwy jest alternarioza ogórka wywołana przez grzyb Alternaria cucumericana objawiająca się brunatnymi plamami na liściach. Pod osłonami roślina często jest też atakowana przez grzyb Pseudomonas lachrymans powodujący kanciastą plamistość ogórka. Siewki trukwy mogą też być atakowane przez grzyby powodujące zgorzel i gnicie korzeni.
Najgroźniejszym szkodnikiem trukwy pod osłonami jest przędziorek chmielowiec (Tetranychus urticae). Warto pamiętać, że rozwojowi szkodnika sprzyja wysoka temperatura i suche powietrze.
Wykorzystanie trukwy
Trukwa jest rośliną o szerokim wykorzystaniu. Na Dalekim Wschodzie młode owoce jada się jako warzywo. Najlepsze są niedojrzałe, jeszcze miękkie owoce, jednak nie dłuższe niż 12 cm, gdyż dłuższe są zwykle włókniste i gorzkie. Owoce gotuje się lub smaży podobnie jak cukinię lub dodaje do sałatek jako zamiennik ogórka. Nasiona praży się i używa jako dodatku do innych potraw (zupy i przekąski) lub tłoczy się z nich olej spożywczy. Oprócz owoców jada się też młode pędy i liście, pąki kwiatowe oraz same kwiaty. Przed jedzeniem są one zawsze polewane wrzątkiem.
Z dojrzałych owoców trukwy preparuje się naturalne gąbki. Składają się one z włókien zbudowanych z celulozy (60%), hemicelulozy (30%) i ligniny (10%). Wykorzystuje się je m.in. do: kąpieli – jako zamiennik syntetycznych gąbek, do produkcji mydeł, peelingu skóry, zmywania naczyń, ale również w połączeniu z innymi materiałami – do produkcji mebli oraz w budownictwie. W tym celu owoce muszą być w pełni dojrzale, co poznaje się po żółto-brązowej skórce i zasychaniu.
Trukwa znalazła również szerokie zastosowanie w tradycyjnej medycynie chińskiej.
Gąbka z owocu trukwy egipskiej
Robert Rochowiak, Kamil Misiak, prof. dr hab. Roman Hołubowicz
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Fot. K. Misiak, R. Hołubowicz
Artykuł został opublikowany w numerze 4/2017 miesięcznika „Warzywa”
