Typy sadów
Można wyróżnić trzy okresy rozwoju sadów jabłoniowych. Pierwszy okres dynamicznego rozwoju zaczął się po 1918, a zakończył w 1960 roku. Był to okres dużych, wysokopiennych drzew w rozstawie 10-12 x 10-12 m (80 – 100 drzew na hektarze). Pod drzewami uprawiano różne rośliny rolnicze. Z odmian dominowały 'P.z Boskoop', 'Renety Kulona' i 'Landsberska', 'Malinowa Oberlandska' i 'Kosztela'. Były to małe, głównie przydomowe sady z niskimi plonami. Większość jabłek zostawała w gospodarstwie. Były rarytasem dla członków rodziny.
Od 1960 roku Instytut Sadownictwa w Skierniewicach opracował i wdrożył nowy typ sadu. Drzewa były niskopienne w rozstawie 6×4 m (420 drzew/ha) z koroną kolistą. Dominowały odmiany 'Mc Intosh', 'Cortland', 'Lobo', 'Jonagold' i 'Idared'. Większa była powierzchnia sadów, przeważały z powierzchnią do 2 hektarów. Były już sady z powierzchnią około 10 hektarów. Zaczęła się specjalizacja w produkcji jabłek. Większość drzew była dobrze pielęgnowana. Średnie plony wahały się od 15-20 ton z hektara. Ogólna powierzchnia sadów wzrosła ze 120 tys. do 170 tys. hektarów. Ten okres skończył się po 40 latach.
Po bliższym poznaniu przez grupę producentów jabłek sadów jabłoniowych w krajach Zachodniej Europy od 2000 roku zaczęto wymieniać sady niskopienne na karłowe, z przewagą na podkładce M 9. Rozstawa drzew wynosiła 3,5-4,0 x 1,0-1,5 m (1600-3000 drzew na hektarze) z koroną piramidalną (wrzecionową). Rozpoczęto uprawę innych, tzw. nowych odmian i ich sportów, takich jak 'Golden Delicious', 'Gala', 'Jonagold', 'Sampion' i 'Idared'. Powierzchnia sadów waha się od kilku do kilkunastu hektarów, a plony od 30 do 60 ton z hektara. Przy takich plonach produkcja jabłek jest opłacalna. Te sady miały decydujący wpływ na wielkość produkcji i eksport oraz na zmianę poziomu wiedzy, przedsiębiorczości i mentalności producentów, na rozwój infrastruktury handlowej oraz grup i organizacji producentów. Trwa okres sadów karłowych, bez większych zmian w najbliższej przyszłości.
Produkcja jabłek
Według Głównego Urzędu Statystycznego produkcja jabłek wynosiła w tys. ton: 1938 – 279, 1950 – 113, 1991 – 1300, a po roku 2000 od 2300 do 3000 tys. ton. Według bilansu produkcji jabłek zbiory wynosiły 3200 tys. ton w 2008 roku i 3700 w roku 2012. Należałoby się zastanowić nad tymi różnicami zbiorów jabłek w naszym kraju. Przy zbiorach powyżej 2,5 mln ton zajmujemy pierwsze miejsce w Europie a trzecie na świecie po Chinach (25 mln ton) i USA (5 mln ton).
Rewelacyjne były zbiory w 2012 roku, około 3,7 mln ton, głównie dzięki rosnącej powierzchni sadów karłowych i korzystnym warunkom atmosferycznym. W przeliczeniu na mieszkańca wynosiły około 100 kg, w Chinach 20 kg. Na podkreślenie zasługuje duży wzrost produkcji w krótkim czasie. W ciągu kilkunastu lat wzrosła ona z 1,5 do prawie 4,0 mln ton. Wyższy wzrost produkcji jabłek w krótszym czasie był tylko w Chinach. W tym roku produkcja jabłek może się wahać od 2,8 do 3,0 mln ton.
W produkcji duży udział mają tzw. jabłka przemysłowe. Waha się on między 50 a 60% i jest najwyższy w światowej produkcji jabłek. Ponad 95% tych jabłek przerabia się na sok zagęszczony. W obrębie jabłek deserowych jeszcze za wysoki jest udział niskiej jakości, około 40%.
Eksport jabłek
Eksport jabłek na szerszą skalę zaczął się po 1980 roku. rekordowy był w 1986 roku – 224 tys. ton. W dekadzie lat dziewięćdziesiątych utrzymywał się w granicach 112 – 150 tys. ton. Istotnie wzrósł po roku 2000. Do 2011 roku wahał się od 230 do 750 tys. ton. Rekordowy był w sezonie 2012/2013, ponad 1,0 mln ton, najwyższy na świecie. Wartość eksportowanych jabłek wyniosła około 1,4 mld złotych.
Największymi odbiorcami naszych jabłek są kraje Wschodniej Europy, około 80%. Rośnie eksport naszych jabłek do krajów Zachodniej Europy oraz arabskich i Północnej Afryki. Trzeba podkreślić, że tak wysoki eksport jest możliwy dzięki dobrej działalności wielu grup i organizacji producentów. Przy eksporcie jabłek powyżej 850 tys. ton będziemy zajmowali pierwsze miejsce na świecie i dominującą rolę na europejskim rynku jabłek. Jesteśmy konkurencyjni dla wielu krajów z wysoką produkcją i eksportem jabłek, głównie dzięki wysokiej produkcji, poprawiającej się jakości atrakcyjnych odmian, a zwłaszcza niższym kosztom produkcji i cenom. Import jabłek deserowych, z wyjątkiem roku 2007 (43 tys. ton) do roku 2011 wynosił kilkanaście tysięcy, a w roku 2012 kilka tysięcy ton. W nadchodzącym sezonie eksport polskich jabłek może wynieść 750 – 800 tys. ton.
[NEW_PAGE]Przerób jabłek na sok zagęszczony
Różna była wielkość jabłek przemysłowych, ich udział w ogólnej produkcji od 1991 roku wahał się od 55 do 66%. Od 2001 roku wysokość produkcji i procentowy udział wynosił w tys. ton: 2001 – 1 300 (54%), 2008 – 1 900 (66%), 2009 – 1 400 (51%), 2011 – 1 450 (58%), 2012 – ponad 2 000 (54%). Jesteśmy jednym z największych producentów jabłek przemysłowych na świecie i największym w przeliczeniu na mieszkańca. W 2012 roku wielkość ta wynosiła w kg/mieszkańca: świat – 1,5, kraje Unii Europejskiej bez Polski – 2,2, Chiny – 4,3, Polska 52,6! W tym roku wielkość produkcji jabłek przemysłowych może nie przekroczyć 1 500 tys. ton.
Produkcja i eksport jabłkowego soku zagęszczonego
Produkcja tego soku na szerszą skalę zaczęła się w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku. W 1981 roku wyniosła 8,0 tys. ton, w 1992 roku ponad 105 tys. ton. W latach 2000 – 2011 utrzymywała się w granicach 140 – 220 tys. ton. Rekordowa produkcja była w 2012 roku, ponad 300 tys. ton. W każdym roku około 90% produkcji eksportuje się do różnych krajów. Wartość eksportu tego soku w tym sezonie mogła wynieść około 1,6 mld złotych.
Przy produkcji powyżej 200 tys. ton zajmujemy trzecie miejsce na świecie po Chinach i USA. W przeliczeniu na mieszkańca zajmujemy zdecydowanie pierwsze miejsce. Średnio na mieszkańca wynosi w tys. ton: Świat – 0,2, Unia Europejska – 0,3, Chiny – 0,6, Polska – 7,9. Są szanse na utrzymanie naszej wysokiej pozycji w produkcji jabłkowego soku zagęszczonego.
Spożycie jabłek
Było ono bardzo niskie w pierwszym okresie rozwoju sadów jabłoniowych, czyli do 1960 roku. Wahało się od kilku do kilkunastu kilogramów na osobę. Wtedy jabłka były rarytasem, nawet dla mieszkańców wsi. W miarę wzrostu produkcji jabłek wzrastało ich spożycie w kraju. W 1986 roku, przy produkcji około 2,0 mln ton, spożycie wynosiło 24 kg/mieszkańca. Na tak wysokie spożycie wpływ miał brak konkurencyjnych owoców południowych.
W późniejszych latach, mimo wzrostu produkcji jabłek, nie wzrastało ich spożycie. W 2008 roku wynosiło 18 kg/mieszkańca, w latach 2010/2011 tylko 15 – 16 kg, możliwe, że w 2012 roku wyniesie około 17 kg na mieszkańca i będzie nadal jednym z najniższych w Europie. Od kilku lat nasze jabłka są dostępne przez cały rok po relatywnie niskich cenach i coraz lepszej jakości oraz dużym bezpieczeństwem zdrowotnym. Główne przyczyny niskiego spożycia to konkurencyjne owoce południowe i jeszcze nadmiar jabłek niskiej jakości w miejscach sprzedaży. W wielu sklepach są jabłka różnej wielkości, zwiędnięte, nadgniłe i z innymi uszkodzeniami skórki. Inny powód to brak dokładnej informacji o wartości jabłek, także pod względem zdrowotnym, oraz zachęty do większego ich spożycia. Nie ma większego zainteresowania ze strony handlowców ofertą jabłek wysokiej jakości. Jabłka jeszcze nie są traktowane jako towar wysokiej jakości. Pierwsze próby promocji prowadzone w ciągu 3 lat przez Towarzystwo Rozwoju Sadów Karłowych pokazały, że polski konsument jest zainteresowany jabłkami wysokiej jakości, mimo wyższej ceny. Inna ważna przyczyna to jeszcze zbyt wysoki udział niskiej jakości jabłek deserowych. Jeśli przy produkcji około 1,5 mln ton z 50-60 procentowym udziałem eksportu, na ogół wyższej jakości, w kraju muszą przeważać w miejscach sprzedaży jabłka niższej jakości.
Opłacalność produkcji jabłek i jabłkowego soku zagęszczonego
Produkcja jabłek był opłacalna w pierwszym okresie rozwoju sadów i bardzo często także w drugim. Pod względem ekonomicznym bardzo korzystne były lata 1970-1980. W następnych latach, przy wysokich zbiorach, ceny skupu nie zawsze pokrywały koszty produkcji jabłek. W roku 2008, przy zbiorach powyżej 3,0 mln ton, koszty produkcji jabłek deserowych wahały się od 0-,80 – 0,90 zł/kg, a przemysłowych 0,30 – 0,35 zł/kg. Ceny skupu za deserowe jabłka dobrej jakości były w granicach 0,65 – 1,00 zł/kg, zaś przemysłowych około 0,15 zł/kg. Za niewielką ilość jabłek ceny wynosiły od 0,90 do 1,00 zł/kg. Przy niższych zbiorach jabłek w kraju, ceny skupu przewyższały koszty produkcji.
Pod względem opłacalności produkcji jabłek odmienny był sezon 2012/2013. Mimo bardzo wysokich zbiorów jabłek, relatywnie wysokie też były ceny skupu. A to głównie dlatego, że w wielu krajach Zachodniej Europy były niższe zbiory jabłek. Przy plonie 40 ton z hektara koszty jednostkowe wahały się od 0,70 do 1,00, a powyżej 60 ton – około 0,60 zł/kg. Koszty produkcji jabłek przemysłowych wynosiły 0,35 – 0,45 zł/kg. Jesienią cena skupu jabłek deserowych dobrej jakości i atrakcyjnych odmian wynosiła 1,0 – 1,4, a przemysłowych (bezpośrednio w zakładzie) 0,40 – 0,45 zł/kg. Przy plonie poniżej 40 ton z hektara niskiej jakości i mało atrakcyjnych odmian, nieopłacalna była produkcja jabłek. W najbliższych latach opłacalna będzie produkcja jabłek przy plonie powyżej 40 ton z hektara, wysokiej jakości i odmian akceptowanych przez krajowych i zagranicznych konsumentów.
W związku z niższymi kosztami produkcji jesteśmy konkurencyjni wobec producentów jabłek z krajów Zachodniej Europy. Tam przy plonie powyżej 50 ton z hektara jabłek wysokiej jakości koszty jednostkowe wahają się od 0,32 do 0,35 euro/kg. Na istotnie wyższe koszty zasadniczy wpływ mają koszty pracy, które wahają się od 14 do 16 euro/godz. Należy przypuszczać, że pod względem kosztów produkcji jeszcze przez wiele lat będziemy konkurencyjni, nie tylko na europejskim rynku jabłek.
Produkcja jabłkowego soku zagęszczonego była nieopłacalna w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku, głównie z powodu niskiej jego ceny, która wynosiła poniżej 1,0 euro/kg. Sytuacja ekonomiczna poprawiła się, kiedy ceny soku zagęszczonego przekroczyły 1,3 – 1,4 euro/kg. Przy cenie jabłek przemysłowych 0,35 zł/kg, koszt produkcji 1 kg soku nie przekracza 1,0 euro. Od wielu już lat, niezależnie od ceny skupu jabłek, zawsze opłacalna była produkcja jabłkowego soku zagęszczonego, w przeciwieństwie do produkcji jabłek przemysłowych.
Oceniając sezon 2012/2013 pod względem ekonomicznym należy stwierdzić, że był bardzo korzystny dla producentów jabłek i soku zagęszczonego oraz gospodarki narodowej.
[NEW_PAGE]Wielki sukces
Od roku 2008 jesteśmy liderem w światowej produkcji i eksporcie jabłek. Od trzech lat odgrywamy dominującą rolę na europejskim rynku jabłek. Jesteśmy konkurencyjni dla krajów, które dotąd miały większe znaczenie na rynku naszego kontynentu. Od wielkości polskiej produkcji i eksportu zależą ceny jabłek, nie tylko w Europie. Wysokie jest dodatnie saldo w międzynarodowym handlu owocami. Wysoka jest produkcja i wysoki eksport, przy braku importu jabłek. Mało który produkt żywnościowy osiąga tak korzystny wynik. Polskie jabłka są dobrze znane w Europie, z dużą popularnością. Co piąte jabłko deserowe w Europie to polskie jabłko. Polski konsument ma do dyspozycji jabłka przez cały rok z najniższymi cenami w Europie. Jabłko już nie jest rarytasem, a dostępne dla osób z niższymi dochodami.
Podstawą tego sukcesu były sady karłowe. Zmieniły nie tylko wielkość produkcji i eksportu jabłek. Wpłynęły na rozwój grup i organizacji producentów, na wzrost produkcji środków potrzebnych do produkcji jabłek. Na podkreślenie zasługuje wpływ tych sadów na poziom wiedzy i przedsiębiorczości oraz mentalność producentów jabłek. Zmieniła się osobowość producentów. Są to osoby podejmujące szybkie decyzje, dostosowujące się do nowych wyzwań i warunków. Mają optymistyczne nastawienie, nie narzekają a działają. Ta grupa producentów zawsze osiągała dobre wyniki ekonomiczne w produkcji jabłek. Rośnie liczba producentów z wysokim poziomem wiedzy i przedsiębiorczości, nie różniących się od najlepszych producentów jabłek na świecie. Mamy gospodarstwa z wysokim, światowym poziomem w produkcji jabłek. Specjaliści zagraniczni, którzy odwiedzali te gospodarstwa, byli zdumieni, wyrażali podziw i szacunek, i zawsze pytali: „jak Wam się to udało?”
Jako jeden z nielicznych krajów, nie tylko w Europie, mamy szanse na dalszy wzrost produkcji jabłek. Tej szansy juz nie ma wiele krajów Zachodniej Europy. Mamy następców, którzy chcą kontynuować produkcję jabłek na wysokim światowym poziomie.
Źródła sukcesów
Na te niewątpliwe sukcesy złożyła się praca i działalność wielu osób oraz organizacji i instytucji. Trzeba mocno podkreślić, że bez tej szerokiej działalności i skutecznego współdziałania nie byłoby tych sukcesów. Jest to dobry przykład efektu współdziałania.
Na rozwój sadów karłowych decydujący wpływ miała mała grupa sadowników, która około 20 lat temu zwiedziła sady w krajach Zachodniej Europy. Sady te istotnie różniły się od naszych sadów jabłoniowych. Podjęli oni wtedy decyzję o założeniu takich sadów w swoich gospodarstwach. Było to duże ryzyko, wobec braku takich sadów w naszym kraju. Potem je prowadzili m.in. przy pomocy zagranicznych doradców. Drzewa zaczęły obficie owocować w trzecim roku po posadzeniu, co zachęcało innych producentów do zakładania takich sadów, głównie na podkładce M 9. Tak się zaczęło.
Bardzo duży wpływ na rozwój sadów karłowych miało polskie szkółkarstwo sadownicze. Także szkółkarze zapoznali się z nową technologią, różniącą się od technologii stosowanej w produkcji drzewek jabłoni w naszym kraju. Szybko wyprodukowali drzewka zgodnie z zapotrzebowaniem naszych sadowników. Ważną rolę odegrało Stowarzyszenie Szkółkarzy Polskich. Mamy szkółki produkujące drzewka jabłoni na najwyższym światowym poziomie, a gospodarstwa szkółkarskie są podziwiane przez szkółkarzy z innych krajów.
Przemysł przetwórczy zagospodarował jabłka niższej jakości, dzięki czemu łatwiej i po wyższych cenach znalazły zbyt jabłka deserowe. Wpłynęło to na poprawę opłacalności i rozwój produkcji jabłek w kraju. Zakłady przetwórcze są nowoczesne ze zdolnością przerobu około 2,5 mln ton jabłek.
W eksporcie jabłek ważną rolę odegrały grupy i organizacje producentów. Bez ich działalności niemożliwy byłby tak wysoki eksport jabłek. W rozwoju tych podmiotów decydujące znaczenie miały środki pomocowe z Unii Europejskiej. Warto podkreślić, że środki pomocowe wykorzystano np. do zakładania sadów czy zakupu ważnych środków produkcji, w tym ciągników i opryskiwaczy.
Producenci jabłek mieli do dyspozycji wszystkie najnowsze i skuteczne środki, zwłaszcza pestycydy i nawozy. Była to przede wszystkim zasługa różnych firm, które nie tylko zapewniały środki produkcji, ale także organizowały różne spotkania dla producentów i służyły doradztwem fachowym.
Dobry był klimat do produkcji i eksportu jabłek, stworzony przez administrację państwową, zwłaszcza Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W eksporcie jabłek ważne znaczenie miały dobre stosunki naszego rządu z krajami, do których eksportowaliśmy duże ilości jabłek. Ważną rolę odegrała polska prasa fachowa publikując dużo ważnych informacji o nowoczesnej produkcji jabłek i problemach związanych z ich eksportem. Istotny wpływ na rozwój jabłoniowych sadów karłowych miało Towarzystwo Rozwoju Sadów Karłowych. Wszystkie te działania i uzyskane wyniki są podstawą do dumy i optymizmu.
Szanse dalszego rozwoju produkcji jabłek w kraju
Do najważniejszych szans można zaliczyć powolny spadek produkcji jabłek w wielu krajach Zachodniej Europy, zmniejszający się import jabłek do Europy z krajów południowej półkuli oraz wysoki poziom naszej konkurencyjności na europejskim rynku jabłek. Jesteśmy krajem, nie tylko w Europie, który ma bardzo dobre warunki do wzrostu produkcji jabłek. Jest szansa na produkcję powyżej 4,0 mln ton po opłacalnych cenach.
Na znaczącej powierzchni kraju są korzystne warunki do produkcji jabłek po niższych kosztach jednostkowych. Rośnie powierzchnia wysokoprodukcyjnych sadów z atrakcyjnymi odmianami. Poprawia się jakość jabłek. Zwiększa się liczba producentów z wysokim poziomem wiedzy fachowej i przedsiębiorczości. Nie ustępują najlepszym na świecie. Mają następców. Duża jest pomoc ze strony polskiej nauki sadowniczej i ekonomicznej. Ważną gwarancją rozwoju są dobrze rozwinięte szkółkarstwo sadownicze, zakłady przetwórcze i rynki hurtowe.
Działania gwarantujące wykorzystanie szans rozwoju produkcji jabłek
Najważniejsza działalność to poprawa jakości jabłek. Od tego zależy wielkość i opłacalność eksportu oraz spożycie jabłek w kraju. Jest to zadanie dla producentów jabłek. Na razie za mała grupa producentów dobrze zna i stosuje zasady produkcji jabłek wysokiej jakości. Więcej producentów winno uczęszczać na szkolenia czy czytać naszą prasę fachową. Bez odpowiedniej wiedzy fachowej w przyszłości nie będzie szans na opłacalną produkcję jabłek.
Trzeba więcej informacji dla naszych konsumentów jabłek o wartości i walorach zdrowotnych polskich jabłek. Potrzeba więcej zachęt do większego spożycia naszych jabłek.
Inne ważne działania to rozszerzenie informacji o walorach naszych jabłek oraz możliwościach eksportu do różnych krajów przez polskie placówki dyplomatyczne. Szczególnie w krajach, gdzie mało, bądź jeszcze wcale nie eksportujemy nasze jabłka. Jednym z ważniejszych problemów jest zdobywanie nowych rynków dla polskich jabłek. Bardzo ważne będzie utrzymanie dobrych stosunków naszego rządu z krajami, do których już lub chcemy eksportować jabłka.
Ważne działanie to wspieranie gospodarstw z wysokoprodukcyjnymi sadami oraz grup i organizacji producentów eksportujących większe ilości jabłek.
Jednym z ważniejszych problemów jest ograniczenie „polsko-polskiej” konkurencji, zwłaszcza w eksporcie jabłek. Warto zorganizować kilka większych podmiotów, które by eksportowały większość polskich jabłek.
Należy wspierać polską naukę sadowniczą i doradztwo fachowe oraz rozwój targowisk, małych sklepów osiedlowych i rynki hurtowe.
Zakłady produkujące zagęszczony sok jabłkowy winne rozszerzyć ścisłą partnerską współpracę z producentami jabłek.
Koniecznym działaniem jest zwiększenie powierzchni sadów jabłoniowych zabezpieczonych przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi. Warto korzystać ze środków pomocowych z Unii Europejskiej.
W sklepach winno się kontrolować jabłka pod względem ich jakości. Owoce, które nie odpowiadają obowiązującym normom jakościowym winno się wycofać z obrotu handlowego.
Sprawniejsza winna być obsługa celna, zwłaszcza fitosanitarna w eksporcie jabłek. Samochody zbyt długo czekają na odprawę na dalekie trasy zagraniczne.
Jedną z najsłabszych stron polskiego sadownictwa jest niski poziom zorganizowania producentów. Zaledwie kilka procent z nich to członkowie grup i organizacji, spółdzielni czy organizacji branżowych. Producenci działający w tzw. pojedynkę nie mają większych szans na opłacalną produkcję większej ilości jabłek. Albo produkcję ograniczą do niskiego poziomu lub zrezygnują z towarowej produkcji jabłek. Kto chce w przyszłości produkować jabłka z dobrym wynikiem ekonomicznym winien jak najszybciej szukać organizacji, w której może być członkiem.
Zagrożenia
- duży spadek produkcji na skutek niekorzystnych warunków atmosferycznych,
- nagły wzrost produkcji jabłek w krajach europejskich,
- wzrost płacy z 4 do 12 euro/godz.,
- umocnienie polskiej waluty do euro czy dolara,
- głęboki kryzys gospodarczy przez kilka lat w krajach Unii Europejskiej.
Prof. dr hab. Eberhard Makosz
Towarzystwo Rozwoju Sadów Karłowych
