Według danych z holenderskiej giełdy FloraHolland w 2012 r. hipeastrum zajmowało 23. miejsce wśród 25 najważniejszych gatunków kwitnących roślin doniczkowych oraz plasowało się na 11. miejscu wśród 25 gatunków uprawianych na kwiaty cięte. Powierzchnia uprawy tej rośliny w Holandii wynosi około 100 ha, ale kwiaty sprzedawane na tamtejszych giełdach (ponad 50 mln rocznie) pochodzą także z plantacji prowadzonych w Izraelu i w południowej Afryce.
Nazwa rodzajowa Hippeastrum pochodzi od dwóch słów greckich: hippeus ‘rycerz’ i astron ‘gwiazda’. Polski synonim – zwartnica – nawiązuje do silnie zwartych łusek cebuli tej rośliny. Rodzaj hipeastrum obejmuje około 90 gatunków, do których należą m.in. H. aulicum (Ker Gawl.) Herb., H. leopoldii T. Moore, H. pardinum (Hook f.) Dombrain, H. reginae (L.) Herb., H. vittatum (L´Herti.) oraz H. hybridum Herb. – tą ostatnią nazwą jest objęta większość odmian uprawianych pod osłonami. Gatunki te różnią się liczbą i wielkością pąków na pędzie kwiatostanowym, barwą kwiatów oraz kształtem działek okwiatu. Na szczególną uwagę zasługuje hipeastrum Chmiela, otrzymane w wyniku prac hodowlanych prowadzonych w Katedrze Roślin Ozdobnych SGGW.
Morfologia hipeastrum Chmiela
W 1993 roku prof. Henryk Chmiel dokonał udanego krzyżowania między hipeastrum mieszańcowym (roślina mateczna) a drobnokwiatowym gatunkiem, zidentyfikowanym jako zwartnica łąkowa (Rhodophiala pratensis, syn. Hippeastrum pratense; roślina ojcowska). Uzyskane kreacje odznaczają się nowymi, w stosunku do form rodzicielskich, cechami dekoracyjnymi i wymaganiami uprawowymi. Wyselekcjonowane klony nowego mieszańca charakteryzuje bujny wzrost i powtarzanie kwitnienia co 3–4 miesiące. Rośliny wydają oryginalne kwiaty, wprawdzie mniejsze od tych u hipeastrum mieszańcowego, ale za to łatwiejsze do układania w kompozycjach roślinnych.
Klony hipeastrum Chmiela
Hipeastrum Chmiela tworzy wieloletnie, prawie kuliste cebule o zmiennych rozmiarach, zależnych od klonu i jakości. Duża cebula mateczna może mieć obwód ponad 20 cm. Cebulę od zewnątrz otaczają dwie cienkie, zbrązowiałe łuski, z których pierwsza jest porozrywana. Pod nimi znajdują się kolejne cztery białe, mięsiste łuski wypełnione lepkim miąższem. Trzy z nich całkowicie otaczają elementy występujące wewnątrz cebuli, czwarta jest łuską połówkową, tzn. otacza je tylko w połowie. Są one zmodyfikowanymi podstawami liści i tworzą pierwszą serię łusek. W pachwinie czwartej, połówkowej łuski znajduje się pozostałość zaschniętego pędu kwiatostanowego. W dalszej kolejności ku środkowi cebuli znajdują się następne cztery łuski mięsiste będące przekształconymi, zgrubiałymi podstawami liści, które jeszcze asymilują. Tworzą one drugą serię łusek. Czwarty liść tej serii jest liściem połówkowym i u jego podstawy znajduje się pąk kwiatostanowy, który zakwitnie w tym sezonie wegetacyjnym. Kolejnymi elementami cebuli są: trzecia seria łusek składająca się, podobnie jak poprzednie, z czterech liści, z których ostatni jest liściem połówkowym oraz umiejscowionego w jego pachwinie pąka kwiatostanowego, który zakwitnie w kilka dni po przekwitnięciu drugiego.
Najmłodszymi elementami cebuli, dającymi początek czwartej serii łusek, są trzy liście, których blaszki liściowe nie wyrastają jeszcze ponad cebulę. Są one cieniutkie, podłużnie żyłkowane, białe lub lekko zielonkawe na szczycie. Czwarty z nich jest liściem połówkowym, a u jego podstawy znajduje się pąk kwiatostanowy. Centrum cebuli stanowią zawiązki liściowe, które otaczają stożek wzrostu usytuowany na szczycie piętki.
System korzeniowy hipeastrum Chmiela składa się z dwóch rodzajów korzeni: kurczliwych i bocznych, rozgałęzionych. Korzenie kurczliwe mają zdolność skracania swych górnych części, dzięki czemu wciągają roślinę głębiej w glebę lub podłoże. Zjawisko to zachodzi na skutek skracania się komórek kory pierwotnej, które tracą wodę i obumierają. Powierzchnia korzenia może ulec zmarszczeniu, a pasma tkanki przewodzącej uzyskują wówczas zygzakowatą postać.
Zależnie od wielkości cebule wydają od kilku do kilkunastu równowąskich, intensywnie zielonych liści. Duże cebule w okresie jednego sezonu wegetacyjnego wytwarzają około 12 liści). Pojawiają się one tuż przed rozwojem kwiatów lub w jego trakcie. Liście poszczególnych serii łusek rozwijają się stopniowo od zimy do połowy lata. Są w pełni wykształcone po 6–12 tygodniach uprawy i osiągają maksymalną długość 60–80 cm. W okresie wegetacji (trwającym 8–9 miesięcy) pełnią funkcje asymilacyjne, po czym stopniowo żółkną i zasychają.
Przekrój poprzeczny przez cebulę hipeastrum Chmiela
[NEW_PAGE]Łodyga kwiatostanowa jest sztywnym, bezlistnym, pustym w środku pędem osadzonym z boku cebuli. Zależnie od wielkości cebul, w okresie jednego sezonu wegetacyjnego rośliny wydają średnio trzy lub cztery pędy kwiatostanowe o długości 50–70 cm. Kwiaty, zebrane po 2–6 na szczycie pędu, tworzą kwiatostan – baldach. Są one zbudowane z sześciu dużych, częściowo zachodzących na siebie działek okwiatu ułożonych po trzy w dwóch okółkach, dwóch okółków pręcików (po trzy w każdym) i słupka dolnego powstałego ze zrośnięcia się trzech owocolistków. Zależnie od klonu okwiat może być czerwony, czerwonopomarańczowy lub dwubarwny z wyraźnie zaznaczoną gwiaździstą gardzielą. U roślin tych pylniki dojrzewają wcześniej niż znamiona słupków.
Okres kwitnienia zwartnicy przypada od grudnia do maja. Zbiór kwiatów rozpoczyna się po upływie 5–7 tygodni od posadzenia cebul. Kwiaty ścina się, gdy pierwsze pąki w kwiatostanie są rozluźnione, z widoczną barwą, ale jeszcze się nie otwierają. Następnie sortuje się je według długości pędu i liczby pąków w kwiatostanie oraz schładza w temperaturze 8–10°C. Kwiaty, które mają być przechowywane przez 2–3 dni, umieszcza się w wodzie w chłodni o temperaturze 10–12°C lub na sucho w temperaturze 8–10°C.
Wyjęty z podłoża okaz Hippeastrum x chmielii
Rozmnażanie hipeastrum Chmiela
Najprostszym sposobem rozmnażania wegetatywnego hipeastrum Chmiela jest oddzielanie cebul przybyszowych tworzących się u podstawy cebuli matecznej. Powstaje ich znacznie więcej niż u hipeastrum mieszańcowego. Inicjacja cebul przybyszowych następuje tylko w pachwinach starzejących się łusek, w zewnętrznej części cebuli matecznej. Cebule przybyszowe oddziela się od cebuli matecznej natychmiast po zbiorze, a następnie przechowuje do czasu sadzenia w temperaturze 13–17°C. W zależności od warunków uprawy i rozmiarów cebul przybyszowych wielkość handlową osiągają one po roku, maksymalnie po dwóch latach.
Cebula i cebulki przybyszowe
Sadzonka dwułuskowa z uformowanymi cebulkami przybyszowymi
Naturalny sposób rozmnażania jest procesem powolnym. Z tego względu w praktyce wykorzystuje się specjalne techniki związane z usunięciem dominacji wierzchołkowej. Powoduje to wybijanie pąków bocznych i formowanie się większej liczby cebul przybyszowych. Do najczęściej stosowanych metod należy dzielenie cebul oraz sadzonkowanie łusek. W wypadku pierwszej dojrzałą cebulę tnie się pionowo na 8–10 części, a te dzieli się dalej, wsuwając nóż co 3. lub 4. łuskę w celu uzyskania fragmentów złożonych z trzech lub czterech łusek i części piętki. Sadzi się je pionowo w podłoże złożone z piasku i torfu. W ciągu kilku tygodni na piętce, między łuskami, powstają cebule przybyszowe, które następnie umieszcza się do skrzynek ustawionych w szklarni lub inspekcie. Z kolei w celu sporządzenia sadzonek łuskowych cebulę tnie się podłużnie na kilkanaście części, a następnie rozcinając piętkę, rozdziela się te części na fragmenty dwułuskowe. Na sadzonki przeznacza się niemal wszystkie mięsiste łuski, z wyjątkiem najbardziej centralnych.
Aby rany szybko się zabliźniły, sadzonki łuskowe przechowuje się kilka dni w temperaturze 25–30°C, w warunkach wysokiej wilgotności powietrza. Przed sadzeniem zaprawia się je przez 15–20 minut w roztworze preparatu grzybobójczego, a następnie umieszcza w workach foliowych wypełnionych perlitem lub mieszaniną torfu wysokiego z perlitem i inkubuje przez 3–4 miesiące w ciemności w temperaturze 20°C.
Hipeastrum można również rozmnażać in vitro za pomocą eksplantatów łuskowych lub kwiatostanowych. Materiał inicjalny wykładany jest na pożywkę Murashige i Skooga, wzbogaconą w regulatory wzrostu: auksynę i cytokininę. Etap inicjalny prowadzi do uzyskania czystych eksplantatów regenerujących kalus lub cebulki. Następnie cebulki przybyszowe zróżnicowane na fragmentach tkanek dzieli się i pasażuje na pożywki stymulujące dalsze rozmnażanie. Pasaże prowadzi się wielokrotnie, do czasu otrzymania wystarczającej ilości materiału. Aby można było je przenieść do warunków in vivo, cebulki muszą się ukorzenić i osiągnąć odpowiednie rozmiary. Powiększeniu masy cebulek sprzyjają wysokie stężenie sacharozy (60–120 g/dm3) w pożywce oraz temperatura 27–28°C, może to jednak powodować zapadanie roślin w stan spoczynku, korzystny w czasie przenoszenia ich do warunków in vivo. Cebule sadzi się do sterylnego podłoża i hartuje. Materiał handlowy uzyskuje się po 2–3 latach. Rozmnażanie in vitro jest wydajną, ale jednocześnie drogą metodą.
Okazy otrzymane z cebul rozmnażanych in vitro
Warunki uprawy hipeastrum Chmiela
Hipeastrum Chmiela można produkować w doniczkach lub na zagonach w szklarni, a w ciepłym klimacie – także w gruncie. Podłoże do uprawy powinno być żyzne, przepuszczalne, najlepiej mineralne z dodatkiem próchnicy. W uprawie stosuje się mieszaninę ziemi liściowej i przekompostowanego torfu (2 : 1) o pH 7–7,4 lub substrat torfowy o pH 6,5–7,2. Zalecana jest również mieszanka ziemi liściowej i przekompostowanego torfu z dodatkiem gruboziarnistego piasku rzecznego.
W okresie wegetacji optymalna temperatura powietrza powinna wynosić 22°C w dzień i 18°C nocą, w wyższej rośliny wydają krótkie pędy kwiatostanowe. Temperatura podłoża powinna być utrzymywana na poziomie 22°C. Na wzrost i rozwój roślin korzystnie wpływa dokarmianie CO2 – cebule dorastają wówczas do większych rozmiarów, a kwitnienie jest bardziej obfite.
Hipeastrum wymaga dużej intensywności światła. Latem, w upalne i słoneczne dni, w celu ochrony liści przed przypaleniem zalecane jest cieniowanie roślin.
W trakcie produkcji należy chronić rośliny przed chorobami i szkodnikami. Cebule porażane są najczęściej przez grzyb Phoma narcissi (syn. Stagonospora curtisii) wywołujący czerwoną plamistość zgorzelową – na łuskach cebul, liściach i pędach kwiatostanowych pojawiają się czerwone plamy, chore rośliny słabo rosną i wydają małą liczbę kwiatostanów. Konieczne jest zaprawianie cebul przeznaczonych do rozmnażania i sadzonek łuskowych, a także opryskiwanie roślin zaraz po rozpoczęciu wegetacji (według aktualnych zaleceń ochrony roślin ozdobnych).
Dr Agnieszka Ilczuk
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Fot. A. Ilczuk
Artykuł pochodzi z numeru 4/2015 miesięcznika „Rośliny Ozdobne”
