Źródło cennych związków
Owoc róży, z botanicznego punktu widzenia, jest owocem złożonym z licznych niełupek otoczonych zmięśniałym hipancjum rozrastającym się z dna kwiatowego, które jest bardzo bogate w substancje wykazujące aktywność przeciwutleniającą, takie jak witamina C i E, związki karotenoidowe i polifenolowe. Zawartość witaminy C w owocach dzikiej róży według różnych źródeł podawana jest na poziomie od 840 do 3500 mg w 100 g świeżej masy. Owoce róży pomarszczonej mogą być tak samo bogate w ten składnik. Ponadto miękisz owoców zawiera witaminy A, B1, B2 oraz K, związki fenolowe z grupy flawonoidów, takie jak kwercetyny i rutyny, oraz galaktolipidy wykorzystywane w przemyśle farmaceutycznym. Skuteczność niektórych preparatów na bazie owoców róż jest już potwierdzona klinicznie.
Odbiorcy owoców
W Polsce istnieje bardzo duży popyt na owoce róż. Głównymi ich odbiorcami jest przemysł spożywczo-przetwórczy, fitofarmaceutyczny i kosmetyczny. Róże owocowe nie stanowią dużego udziału w uprawach zielarskich w Polsce – powierzchnia upraw szacowana jest obecnie na około 250 ha. Owoce pozyskiwane są w większości z naturalnych siedlisk, tymczasem zapotrzebowanie na nie stale rośnie.
Owoce dziko rosnących gatunków róż mogą być doskonałym surowcem do pozyskiwania dużej ilości witaminy C oraz w celach naturalnego witaminizowania produktów mniej zasobnych w ten składnik. Z uwagi na naturalne pochodzenie, taka forma witaminy jako dodatek np. do soków lub żywności, znajduje dzisiaj wyższą akceptowalność konsumenów niż syntetyczny odpowiednik. Badania potwierdzają, że dodawanie produktów z róż owocowych jako komponentów, jest skutecznym sposobem zwiększania zawartości substancji biologicznie czynnych (galaktolipidów, związków polifenolowych, karotenoidów, witamin).
Warto zaznaczyć, że na liście produktów tradycyjnych województwa lubelskiego, w rejonie o długich i bogatych tradycjach uprawy róż, od 1 października 2013 r. znalazła się konfitura różana z Końskowoli. Wyrób został zarejestrowany w kategorii warzywa i owoce. Wytwarza się ją z płatków róży pomarszczonej (Rosa rugosa), róży stulistnej (R. centifolia) i róży francuskiej (R. gallica).
Gatunki i odmiany róży
Róża dzika (R. canina) jest gatunkiem pospolicie występującym w Polsce. Jej owoce są bardzo cenne pod względem zawartości witamin i substancji bioaktywnych. Krzewy mają małe wymagania glebowe, ale plantację warto zakładać na glebach średnich klasy IV a i b, gdyż z plantacji na glebie V klasy plon owoców będzie niższy. Rośliny sadzi się w rozstawie 4–4,5 m x 1 m. Przy prowadzeniu zbioru mechanicznego można spodziewać się plonowania na poziomie 1–1,5 t/ha (owoce trudno odchodzą od szypułki), a przy zbiorze ręcznym – do 2 ton z 1 ha. Pozyskanie krzewów do założenia plantacji nie jest problemem. We własnym zakresie można zebrać nasiona, poddać je stratyfikacji, posiać, a już dwuletnie siewki posadzić na miejsce stałe. Ponadto sadzonki można kupić w szkółkach rozmnażających podkładki. W tym przypadku warto kupić formy z mniejszą liczbą kolców takie jak ‘Inermis’ czy ‘Pfanders’. Pierwszego zbioru owoców można spodziewać się w 1.–2. roku po posadzeniu krzewów, a większych plonów po 4–5 latach uprawy.
Róża pomarszczona (R. rugosa) to gatunek pochodzący z Dalekiego Wschodu, gdzie rośnie w pasach nadmorskich. Roślina ma bardzo niskie wymagania – plantacje mogą być zakładane nawet na glebach V klasy. Gatunek owocuje bardziej obficie niż R. canina, a owoce są większe. Krzewy R. rugosa należy sadzić w rozstawie 3,5–4 m x 0,5 m. Plon owoców z 1 ha plantacji jest na poziomie 3,5–6 ton. Owoce dojrzewają nierównomiernie, przy zbiorze mechanicznym na krzewie zostaje do 15% owoców niezebranych, a także owoce niedojrzałe (dodatkowo uszkodzeniu ulegają owoce przejrzałe). Przy zbiorze ręcznym przeprowadzanym w 3 lub 4 terminach osiąga się plon do 6 t/ha. Owoce róży pomarszczonej zawierają średnio 800–1000 mg witaminy C/100 g świeżych owoców. Krzewy z gruntu lub w pojemnikach dostępne są w szkółkach i można je wykorzystać do zakładania plantacji. Stosunkowo łatwe jest także wyprodukowanie krzewów we własnym zakresie z nasion poddanych stratyfikacji – wówczas 3-letnie krzewy wysadza się na miejsce stałe. Krzewy wchodzą w okres owocowania już w pierwszym roku po posadzeniu, a obficie owocują po 3–4 latach uprawy.
Rosa rugosa
Róża ‘Konstancin’ to forma mieszańcowa róży pomarszczonej i róży dzikiej polskiej hodowli J. Milewskiego uzyskana w latach 70. ub.w. Krzew dorasta do 2 m wysokości, plonuje na średnim poziomie, a plony są nieco wyższe niż w przypadku róży dzikiej i mniejsze niż z plantacji róży pomarszczonej. Owoce świeże zawierają do 3500 mg witaminy C w 100 g. Krzewy do dobrego wzrostu i plonowania wymagają przynajmniej gleb średnich słabych (IV b). Na plantacji należy je sadzić w rozstawie 4 m x 1 m. W przypadku odmiany ‘Konstancin’ duży problem stanowi pozyskanie materiału do nasadzeń. Niewielkie ilości tej odmiany można nabyć na prywatnych plantacjach, ale ich tożsamość jest niepewna. Kilka krzewów znajduje się w kolekcji Instytutu Ogrodnictwa, są to jednak krzewy stare.
Rosa hybrida ‘Konstancin
Róża jabłkowata (R. villosa) – krzew dorasta do 2 m wysokości, ma pokrój wyprostowany, owoce są duże, kuliste, intensywnie czerwone ze szczeciniastymi wyrostkami, zawierają do 1500 mg witaminy C w 100 g świeżych owoców. Spodziewany plon z 1 ha uprawy to około 2–2,5 ton. Owoce dojrzewają dość równomiernie, więc możliwe jest przeprowadzenie zbioru mechanicznego. Krzewy na plantacji można sadzić w podobnej rozstawie jak odmianę ‘Konstancin’. Pozyskanie roślin na plantację może być trudniejsze niż w przypadku R. rugosa i R. canina. Gatunek występuje niemal w całej Polsce, ale w rozproszeniu. W szkółkach dotychczas nie jest rozmnażany.
Róża ‘Carpatia’ – krzewy dorastają do 2,5 m, pędy w części wierzchołkowej nieco rozkładają się na boki. ‘Carpatia’ plonuje obficie, jej owoce są duże. Gdy plantacja założona jest na glebach średnich (IV a, b), można spodziewać się plonowania na poziomie 4,5–7 t/ha. Owoce, podobnie jak w przypadku róży jabłkowej, mają charakterystyczne szczecinki, zwierają do 1200 mg witaminy C/100 g. Plantację można zakładać w rozstawie 4 m x 1–1,5 m. Pozyskanie roślin na plantację jest trudne, podobnie jak w przypadku róży ‘Konstancin’.
Róża ‘Carpatia’
Róża sina (R. dumalis) – silnie rosnący krzew, dorasta do 3 m, pędy są pokryte hakowato wygiętymi kolcami. Owoce są jajowate, pomarańczowe lub czerwone, działki kielicha zostają przy owocu, w odróżnianiu od róży dzikiej. Zawartość witaminy C, plonowanie i sadzenie krzewów na plantacji – podobne jak w przypadku róży dzikiej. Gatunek występuje w całym kraju. Pozyskanie krzewów na plantacje jest dość łatwe – z własnego zbioru i wysiewu nasion. Krajowe szkółki nie prowadzą sprzedaży roślin róży sinej.
Prowadzenie plantacji
Plantacje róży można zakładać na słabszych glebach klasy IV b, a w niektórych przypadkach nawet V klasy. Róża nie wymaga nawadniania. Z uwagi na możliwość prowadzenia plantacji w sposób ekologiczny, herbicydy nie są polecane, a odchwaszczanie roślin w rzędach raczej wykonuje się ręcznie. W celu ograniczenia chwastów rzędy roślin można, bezpośrednio po posadzeniu roślin, ściółkować słomą. Krzewy na miejsce stałe najlepiej jest sadzić jesienią. Pole powinno być dobrze uprawione, a do gleby dostarczone nawozy potasowe i fosforowe (K2O – 80 kg i P2O5 – 50 kg na 1 ha) oraz wapno magnezowe w dawce 1–1,5 t/ha (większość gatunków róży korzystnie reaguje na zwiększoną zawartość wapnia w podłożu). Nawożenie azotowe stosuje się wiosną w ilości około 40 kg czystego N/ha. Nawożenie potasem, fosforem i wapniem zaleca się wykonywać przynajmniej co 4 lata, a nawożenie azotowe – co roku. W pasie między rzędami korzystne jest założenie murawy, którą należy kosić kilka, a nawet kilkanaście razy w roku.
Krzewy róży po wejściu w pełnię owocowania (w zależności od gatunku przypada to po 4–5 latach od posadzenia), należy zacząć formować, co jest zabiegiem bardzo uciążliwym z uwagi na kolczaste pędy. Krzewy róży pomarszczonej mogą być przycinane corocznie na wysokość 40–50 cm, za pomocą bocznej listwy tnącej zawieszanej na ciągniku. W przypadku pozostałych gatunków prowadzi się raczej cięcie prześwietlające i skraca się pędy boczne nadmiernie wyrastające w rzędy. Silne coroczne cięcie obniża potencjał plonotwórczy krzewów. Na podstawie obserwacji nasadzeń już istniejących i oceny pojedynczych krzewów, żywotność plantacji można określić na ok. 25 lat.
Dr inż. Adam Marosz
Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach
Fot. A. Marosz
Artykuł pochodzi z numeru 3/2016 miesięcznika „Truskawka, malina, jagody”
