Dwie grupy szpecieli
Podstawowym i najważniejszym działaniem profilaktycznym jest zakładanie plantacji matecznych i produkcyjnych z materiału pochodzącego z kwalifikowanych szkółek matecznych wolnych od omawianych szkodników. Posadzenie drzewek zasiedlonych przez szpeciele stwarza konieczność intensywnej ochrony już w pierwszych latach prowadzenia plantacji.
Ze względu na miejsce żerowania można podzielić te szkodniki na żerujące wewnątrz tkanek i żerujące na powierzchni roślin (wolno żyjące). Pierwszą grupę stanowią szpeciele o białawym zabarwieniu ciała i wydłużonym (robakowatym) kształcie, długości około 0,2 mm. Ich rozwój przebiega głównie pod skórką liści, gdzie żerując w miękiszu tworzą charakterystyczne wgłębienia, plamki, a potem pęcherzyki lub galasy. Do tej grupy szpecieli należą podskórniki występujące na jabłoni i gruszy, szpeciel śliwowiec i szpeciel czeremchowiec oraz guzkowiec śliwowy uszkadzające śliwę.
Drugą grupę stanowią szpeciele o beżowym i słomkowym zabarwieniu ciała, kształtu wrzecionowatego, o długości 0,14–0,18 mm. Żerują one głównie na dolnej stronie liści i powodują ich rdzawienie, matowienie, srebrzenie lub łódkowatość. Do tej grupy należą pordzewiacze występujące na jabłoni, śliwie, wiśni, czereśni i brzoskwini oraz wzdymacz gruszowy żerujący na gruszy.
Żerujące wewnątrz tkanek
Podskórnik jabłoniowy i gruszowy. W niektórych rejonach kraju w ostatnich latach obserwowano na jabłoniach plamki i pęcherze na liściach (fot. 1) podobne jak po żerowaniu podskórnika gruszowego na gruszy (fot. 2). Ostatnie badania wykazały, że są to objawy żerowania podskórnika jabłoniowego. Prawdopodobnie biologia tych dwu szpecieli jest bardzo podobna. Zimują samice w pąkach jabłoni i grusz, przy czym ponad 70% osobników znajduje się pod pierwszą zewnętrzną łuską, reszta pod drugą łuską. Przy dużym nasileniu podskórników latem można je masowo znaleźć w pąkach w okresie lustracji zimowych. W jednym pąku może zimować nawet kilka tysięcy osobników. Takie pąki są osłabione, łatwiej przemarzają, a rozwijające się wczesną wiosną liście już mają maleńkie, niewidoczne gołym okiem, plamki, a potem pęcherzyki.
W późniejszym czasie w centrum pęcherzyków skórka pęka i widoczny jest otwór, przez który samice ponownie wchodzą pod nią, aby złożyć tam jaja.
Fot. 1. Pęcherze na liściach jabłoni powstałe na skutek żerowania podskórnika jabłoniowego
Fot. 2. Liście i owoce gruszy uszkodzone przez podskórnika gruszowego i wzdymacza gruszowego
Zarówno podskórnik jabłoniowy, jak i gruszowy bardzo krótko przebywają na powierzchni liści, ich rozwój odbywa się głównie pod skórką. Z tego powodu tak trudne i mało skuteczne jest zwalczanie tych gatunków szpecieli, zwłaszcza gdy zabiegi wykona się zbyt późno. Objawem żerowania podskórników na liściach jabłoni i gruszy wiosną są jasnozielone drobne pęcherzyki, które później stają się rdzawobrązowe i mają centrycznie ułożone otworki. Po stwierdzeniu takich uszkodzeń jest już za późno na zwalczanie podskórników.
Szpeciel śliwowiec. Występuje dotychczas w niewielkim nasileniu w naszym kraju, ale — ze względu na to, że uszkadza zarówno liście, jak i zawiązki owoców — jest wyjątkowo niebezpieczny. Zasiedlone zawiązki, początkowo słabo zdeformowane, rosną wolniej, ale w miarę wzrostu ich zniekształcenia mogą przybierać kształt kalafiora, zrakowaceń, itp.
Szpeciele wychodzą z ukryć zimowych w okresie ukazywania się pierwszych liści, na których początkowo żerują. Następnie przechodzą na kwiaty i na powstające zawiązki owocowe. Od pełni kwitnienia pojedyncze osobniki wchodzą pod skórkę liści i żerują w miękiszu tworząc charakterystyczne zagłębienia, a potem galasy (fot. 3), które są początkowo żółtawe lub zielonożółte, a potem mają odcień różowy lub czerwonawy. Charakterystycznym objawem żerowania szpeciela śliwowca jest to, że największe skupienia galasów powstają na brzegach liści lub wzdłuż nerwu głównego. Wewnątrz galasów można znaleźć wszystkie stadia rozwojowe. W ciągu sezonu wegetacyjnego może rozwijać się kilka pokoleń tego szkodnika. Rozwój od jaja do formy dorosłej trwa, zależnie od przebiegu pogody, od 2 do 5 tygodni. Pojedyncze samice zaczynają poszukiwać miejsc zimowania już w lipcu, jednak masowa migracja na zimowanie następuje w sierpniu. W przebarwionych starych galasach pod koniec sierpnia trudno znaleźć nawet pojedyncze osobniki.
Fot. 3. Galasy na liściach śliwy powstałe w wyniku żerowania szpeciela śliwowca
Opis uszkodzeń wywoływanych przez szpeciele żerujące pod skórką liści i pędów podano w tabeli.
Żerujące na powierzchni roślin
Pordzewiacz jabłoniowy. Jest to szpeciel żerujący najczęściej na dolnej stronie liści w pobliżu nerwów i pod nimi oraz pomiędzy włoskami. Wczesną wiosną wysysa soki z rozwijających się pąków (fot. 4), co powoduje, że pierwsze liście są małe i pomarszczone, podobne nieco do liści uszkodzonych przez mróz. W przypadku żerowania kilkunastu osobników pordzewiacza na powierzchni 1 cm2 liścia przez 1–2 tygodni górna strona blaszki liściowej matowieje, a dolna się ordzawia. Czasem obserwuje się też łódkowatość liści (fot. 5).
Fot. 4. Zasychanie przyjętego oczka z powodu żerowania pordzewiacza jabłoniowego
Fot. 5. Łódkowatość liści powstała w wyniku żerowania pordzewiacza jabłoniowego
Liczebność pordzewiacza jabłoniowego w naszych sadach znacznie wzrosła od czasu importu dużych ilości materiału szkółkarskiego do Polski po mroźnej zimie 1986/87. Badania wykonane w kolejnych latach wykazały, że mateczniki i szkółki założone z materiału sprowadzanego, zwłaszcza z Holandii, Anglii i USA, były silnie zasiedlone przez pordzewiacza (często ponad 100 osobników/cm2 liścia). Taki materiał szkółkarski spowodował rozprzestrzenienie się tego szkodnika w wielu nowo zakładanych sadach, a jego zwalczanie okazało się często trudne, gdyż były to niejednokrotnie rasy pordzewiacza uodpornione na wiele preparatów.
Z dotychczasowych badań i obserwacji wynika, że szczególnie wrażliwe na żerowanie pordzewiacza jabłoniowego są odmiany: 'Jonagold’ i jego sporty, 'ampion’, 'Elstar’, 'Ligol’, 'Gala’ i 'Idared’. W znacznie mniejszym stopniu zasiedlane są odmiany: 'Warta’, 'Lobo’, 'Cortland’ i 'Spartan’.
Pordzewiacz śliwowy. Od wielu lat jest on uciążliwym szkodnikiem upraw szkółkarskich, sadów matecznych oraz młodych sadów śliwowych. Ostatnio dużą liczebność pordzewiacza notuje się również w uprawach brzoskwini, czereśni i wiśni. Szkodnik ten początkowo żeruje na skórce pędów, a potem na rozwijających się pąkach i dolnej stronie blaszki liściowej. Na liściach największe skupienia szpeciela spotyka się głównie wokół nerwów i pod nimi. Jego żerowanie bardzo często powoduje ordzawienie oraz marszczenie się blaszki liściowej. Z kolei żerowanie pordzewiacza na pędach powoduje tworzenie się ceglastoczerwonych plamek na ich skórce (fot. 6). Po pewnym czasie plamki te zlewają się, a następnie skórka pęka i powstają zrakowacenia. Uszkodzenia takie ułatwiają wnikanie groźnych patogenów śliwy. W wyniku żerowania szkodnika wierzchołki pędów mają często skrócone międzywęźla i silnie zahamowany wzrost, a starsze liście przybierają marmurkowy wygląd. Przy licznej populacji pordzewiacza (około 20 osobników/cm2 liścia) już w połowie czerwca obserwowano opadanie liści wierzchołkowych i zasychanie wierzchołków pędów.
Fot. 6. Skrócone miedzywęźla i przebarwienia skórki powstałe w wyniku żerowania pordzewiacza śliwowego
Z wyników dotychczasowych badań nad zasiedleniem różnych odmian śliwy przez tego szpeciela wiadomo, że dużą jego liczebność notowano na odmianach: 'Herman’, 'Oneida’, 'Książę Walii’, 'Stanley’ i 'Sanctus Hubertus’ (w połowie lipca ponad 30 osobników/cm2 liścia).
W tym samym czasie na odmianach 'Renkloda Ulena’ i 'Węgierka Łowicka’ obserwowano 3-krotnie mniej osobników.
Wzdymacz gruszowy. Żeruje głównie na dolnej stronie liści i dopiero przy liczniejszym występowaniu powoduje zauważalne wyginanie i przebarwienie, a potem ordzawienie dolnej strony blaszki liściowej i zawiązków owocowych. Szkodliwość wzdymacza polega na wysysaniu zawartości komórek, niszczeniu powierzchni ochronnej liści oraz komórek miękiszu gąbczastego. Efektem jego żerowania może być zasychanie i przedwczesne opadanie liści oraz zahamowanie wzrostu drzewek. W okresie spoczynku roślin zimujące samice są ukryte pod zewnętrznymi łuskami pąków, w szczelinach kory oraz w fałdach skórki. Z ukryć zimowych wychodzą w okresie rozwijania się pierwszych liści, a do masowej migracji dochodzi w czasie kwitnienia gruszy.
Zwalczanie
Sady mateczne, w których stwierdzono występowanie szpecieli, oraz szkółki należy opryskiwać akarycydami (np. Omite 30 WP/570 EW, Ortus 05 SC, Bi 58 Nowy, Dimezyl 400 EC) polecanymi w aktualnym „Programie ochrony roślin sadowniczych”, w zależności od gatunku szkodnika w następujących fazach:
nabrzmiewanie i pękanie pąków (podskórniki, szpeciel śliwowiec i czeremchowiec oraz guzkowiec śliwowy), drugi zabieg — zielony pąk;
zielony pąk — pordzewiacz śliwowy;
koniec zielonego i początek różowego pąka — pordzewiacz jabłoniowy;
koniec zielonego i początek białego pąka — wzdymacz gruszowy.
Efektywne zwalczanie szpecieli wolno żyjących (pordzewiaczy i wzdymacza) w sadach matecznych uzyskuje się zazwyczaj po drugim zabiegu wykonanym po upływie od 2 do 3 tygodni po pierwszym zabiegu.
W okresie późniejszym zwalczanie poszczególnych gatunków szpecieli, zależnie od potrzeb, przy uwzględnieniu warunków pogodowych, należy przeprowadzać zgodnie z aktualnymi zaleceniami „Programu ochrony roślin sadowniczych”.
W szkółkach gatunki żerujące wewnątrz tkanek roślinnych (pod skórką liści) trzeba zwalczać jak najwcześniej, ponieważ na roślinie przebywają one przede wszystkim w okresie wychodzenia z kryjówek zimowych. Następuje to już w okresie pękania pąków. Nieco później (początek ukazywania się liści) można przystąpić do zwalczania gatunków wolno żyjących na powierzchni roślin, tj. żerujących na dolnej stronie liści.
Zabiegi należy wykonywać głównie wiosną (kwiecień, maj i czerwiec) powtarzając je 3 lub 4 razy, aby zniszczyć wszystkie formy rozwojowe (jaja, nimfy i dorosłe osobniki). Do zwalczania szpecieli można używać preparatów wymienionych w aktualnym „Programie ochrony roślin sadowniczych”. Ostatnio do zwalczania pordzewiacza jabłoniowego poleca się także fungicyd Euparen Multi 50 WG w dawce 2 kg/ha.
Skuteczność zwalczania tej grupy szkodników zależy głównie od terminu i dokładności przeprowadzania zabiegów. Bardzo często ilość i odpowiednie ciśnienie wypryskiwanej cieczy decyduje o skuteczności zwalczania szpecieli. Konieczne jest bowiem dokładne pokrycie roztworem preparatu dolnej strony blaszki liściowej, gdzie żerują te szkodniki. Nie mniej ważna jest rotacja preparatów, polegająca na przemiennym stosowaniu środków z różnych grup chemicznych, co zapobiega powstawaniu ras odpornych.
Charakterystyka najwa
