DRZEWO ROKU 2005 – WIERZBA (CZ. I). GATUNKI RODZIME

Pożytki z wierzb

Wierzby od dawna były wykorzystywane przez człowieka. Dostarczały opału, pędów do wyrobu koszy i plecionych płotów. Pędów używano do umacniania brzegów strumieni i rowów, do wyrobu sprzętów i narzędzi gospodarskich. Wcześ­nie kwitnące gatunki i odmiany dostarczają wartościowego pyłku dla pszczół. Kora wierzbowa jest surowcem zielarskim o działaniu przeciwgorączkowym, przeciwzapalnym oraz przeciwbólowym.

Wierzby drzewiaste rosną bardzo szybko. Na przykład wierzba biała może osiągnąć po 13 latach nawet 17 m wysokości i 22 cm grubości. Z hektara drzewostanu wierzbowego zdatnego do wyrębu (po upływie 30–35 lat) — około ośmiuset drzew — można uzyskać około 14 metrów sześciennych drewna rocznie, czyli 6- lub 7-krotnie więcej niż z lasu sosnowego w tym samym wieku.

Z wierzbami — jako drzewami szybko rosnącymi i dostarczającymi miękkiego drewna — duże, lecz niespełnione nadzieje wiązał dawniej przemysł celulozowo-papierniczy. Obecnie są ponownie doceniane, ale jako surowiec energetyczny. Służą do tego celu specjalnie zakładane plantacje, zwłaszcza wierzby wiciowej (S. viminalis). Wierzby stosowane są także jako biologiczne oczyszczalnie ścieków i wody, gdyż pochłaniają metale ciężkie, np. ołów i kadm. Pędy z „kotkami” męskimi lub z atrakcyjnymi pędami są wykorzystywane w bukieciarstwie (tabela).

Wierzby przydatne w bukieciarstwie

To również cenne drzewa ozdobne dla terenów zieleni i zadrzewień, zwłaszcza podczas rozwoju kwiatów męskich, a później ze względu na malownicze korony. Szczególnie ładnie wyglądają w pobliżu wody. Niektóre gatunki, a spośród drzewiastych wierzba iwa, mogą rosnąć na glebach mniej żyznych, także piaszczystych oraz gliniasto-piaszczystych. Wierzba iwa jest wytrzymała na zanieczyszczenia powietrza i dobrze rośnie w miastach oraz w okręgach przemysłowych. Spontanicznie zasiewa się na hałdach, wysypiskach i innych nieużytkach. Dlatego jest cenna dla rekultywacji zniszczonych środowisk. Krzewiaste wierzby — wawrzynkowa (S. daphnoides) i ostrolistna (S. acutifolia) — służą też do utrwalania lotnych piasków, np. wydm nadmorskich i śródlądowych.

Symbol (?) Polski

Częste jest u nas ogławianie wierzb, a w wielu regionach stało się niemal tradycją. Do tworzenia takich form wykorzystuje się najczęściej wierzby białą i czerwoną, rzadziej kruchą. Dla wielu osób, w tym malarzy, fotografików i poetów stanowią symbol polskiej wsi, a nawet naszego kraju.

Tymczasem są to zniekształcone przez człowieka, chore drzewa, które w naturalnej postaci mogłyby osiągać 20–30 m wysokości i ponad 5 m obwodu pnia (takie okazy spotykane są u nas coraz rzadziej). Okaleczone, z dziuplastymi i spróchniałymi pniami, straszą przygnębiającym widokiem. Nie ma w tych wyrastających z ziemi kikutach nic z piękna, które próbuje się nam wmawiać.

Odbudowywanie głowiastej korony po ścięciu jest możliwe dzięki olbrzymiej zdolności regeneracyjnej wierzb. Ukorzeniają się nawet grube kołki wierzbowe w wiejskich płotach, a próchniejące pnie wierzby białej po pocięciu na kawałki w dalszym ciągu rozwijają pędy z pąków śpiących (tylko nieliczne gatunki z tego rodzaju mają słabe zdolności regeneracyjne). Przez rany powstałe po każdym ogławianiu wnikają jednak do wnętrza pni grzyby i bakterie, a później także owady, które powodują szybki rozkład miękkiego drewna. Takie „niby-drzewa” (fot. 1) stają się dziuplaste na całej wysokości, ale ponieważ są niskie, ptaki nie zakładają w nich gniazd.

Fot. 1. Efekt ogławiania wierzby

Opału ze ścinanych gałęzi jest niewiele. Obliczono, że z wierzb rosnących na odcinku 1 km i ogławianych co 5 lat można zebrać najwyżej do trzech ton chrustu.

Przegląd gatunków krajowych i ich odmian

Wierzba biała (S. alba) tworzy wielkie drzewa o wysokości do 30 m, na ogół z prostymi pniami oraz szerokimi i gęstymi koronami. U starszych okazów pnie (ich obwód może sięgać 5–6 metrów) pokrywa ciemnoszara, głęboko spękana kora (martwica korkowa). Na masywnych konarach rozwijają się gałęzie dalszych rzędów, zakończone cienkimi, wiotkimi pędami (witkami). Są one żółtawe lub oliwkowozielone, młode jedwabiś­cie owłosione. Lancetowate, twarde i skórzaste liście (do 12 cm długości) o ostrym wierzchołku i nieco mniej zwężonej nasadzie są na brzegach drobno piłkowane i pokryte gruczołkami na końcach ząbków. Młode liście obustronnie pokrywa gęsty kutner jasnosrebrzys­tych włosków. Później pozostaje on tylko pod spodem liści, wierzch staje się ciemnozielony lub oliwkowozielony i połyskuje. Sterczące, kotkowate, rozdzielnopłciowe kwiatostany osiągają 4–6 cm długości. Kwiaty męskie mają 2 pręciki, zakończone jasnożółtymi pylnikami, produkującymi dużo pyłku oraz 1 lub 2 miodniki. Kwiaty żeńskie tworzy jeden słupek, którego krótkie znamię także wydziela nektar. Kwiaty rozwijają się na przełomie kwietnia i maja, męskie wcześniej, ale równocześnie z liśćmi, i są owadopylne. Owocem jest torebka. Zawiera ona drobne nasiona, opatrzone kępkami włosków, stanowiącymi aparat lotny, dzięki któremu nasiona są roznoszone przez wiatr na duże odległości, ale bardzo szybko tracą żywotność.

W naturze wierzba biała występuje w Europie (poza rejonami północnymi), zachodniej Azji oraz w północnej Afryce. Siedliskiem tego gatunku są lasy łęgowe, zlokalizowane zwykle w dolinach rzek i nad jeziorami, z glebą mocno wilgotną. Wierzba biała tworzy tam drzewa jedno- lub wielopniowe, często pochyłe, z długimi, zwisającymi gałęziami, które dotykają gleby. Jako domieszka bywa spotykana w lasach liściastych i mieszanych oraz w zaroślach, ale w miejscach najwilgotniejszych. Sadzona była wzdłuż rzek oraz przy innych ciekach i zbiornikach wodnych, drogach, a także w sąsiedztwie wiejskich zagród. Dzięki temu, że kwitnie już w kwietniu, dostarcza wczes­nego pożytku dla pszczół. Okaz o obwodzie 460 cm w wieku 152 lat rósł w miejscowości Polska Cerekiew (woj. opolskie).

W obrębie tego gatunku wyróżniano dawniej wiele form i odmian, często występujących pod nazwami synonimowymi. Obecnie na uwagę zasługuje kilka.
’Britzensis’ (syn. 'Chermesina’) to warta szerszego rozpowszechnienia odmiana czerwonopędowa, która wyglądem przypomina topolę Simona (Populus simonii) 'Fastigiata’. Pędy tej odmiany są niemal czerwone lub pomarańczowe, połyskujące, ładne w okresie bezlistnym, podczas dni słonecznych. Mogą służyć jako dodatek do kompozycji florystycznych. ’Piramidalis’ to odmiana stożkowata, wyselekcjonowana przez Antoniego Wróblewskiego przed II wojną światową w arboretum w Fredrowie koło Lwowa. Ma prosty pień zwieńczony wąs­kostożkowatą koroną. Pędy są mniej lub bardziej jaskrawoczerwone. Ogólnie drzewa podobne są do tych odmiany czerwonopędowej. Rozpowszechniona bardziej niż inne, odmiana złocista ’Vitellina’ różni się od gatunku złocistożółtym lub jasnopomarańczowym zabarwieniem pędów. Forma srebrzysta (S. alba f. argentea) jest niemal identyczna z odmianą szarą (S. alba var. sericea). Ta pierwsza wyglądem nie różni się od gatunku, ale liście ma obustronnie trwale pokryte srebrzystymi (białawymi) włos­kami i w okresie wegetacji przypomina z daleka oliwnik wąskolistny. W stanie dzikim spotykana jest rzadko. Bardzo ładny okaz tej odmiany rośnie m.in. na Cmentarzu Centralnym w Szczecinie. Odmiana ’Dart’s Snake’ tworzy szerokie korony i ma poskręcane liście. W Holandii uprawia się jeszcze ponad 10 innych odmian.

W 1979 roku opisałem w czasopiśmie „Wszechświat” (nr 3) nienotowaną wcześniej formę wierzby białej o płatowo odstającej martwicy korkowej. Trzy takie drzewa rosły na lewym brzegu starorzecza Warty na Wilczym Młynie w Poznaniu.

Wierzba iwa (S. caprea) jest wysokim krzewem lub drzewem dorastającym do wysokoś­ci 10–15 m, jedno- lub kilku-pniowym. Starsze pnie pokrywa szara, podłużnie spękana kora. Młode pędy okazów męskich są czerwonobrązowe, żeńskich — szarozielone. U obydwu płci początkowo pokrywa je szary kutner, starsze są nagie i połyskujące. Pędy są grube z brązowym rdzeniem. Iwa tworzy korony o zmiennym kształcie, zwykle wąskie. Pąki kwiatostanowe są duże, rozwijają się najwcześniej w porównaniu z pąkami innych wierzb rodzimych, przed rozwojem liści, czasem jeszcze zimą. Liście zmiennego kształtu i wielkości, długości 6–12 cm, przeważnie szerokoeliptyczne, są z wierzchu pomarszczone i ciemnozielone, pod spodem jasnoszaro owłosione, z wyraźnymi nerwami. Przeciętny termin kwitnienia tego gatunku to przełom marca i kwietnia. „Kotki” są duże, eliptyczne, siedzące, na początku srebrzysto połyskujące, później złocistożółte od licznych pylników (fot. na okładce). Naturalny zasięg występowania wierzby iwy jest zbliżony do tego u wierzby białej, ale sięga dalej na północ.

W uprawie spotyka się przeważnie 2 odmiany. ’Kilmarnock’ (syn. 'Pendula’) to klon męs­ki o zwisających gałązkach, bardzo dekoracyjny, zwłaszcza podczas kwitnienia, prowadzony w formie drzewka szczepionego na pniu (fot. 2). Po kwitnieniu pędy należy corocznie przycinać za 3. lub 4. pąkiem od nasady. ’Weeping Sally’ to klon żeński o takim samym pokroju. Klon męski o nazwie ’Mas’ wyróżnia m.in. dobre ukorzenianie się sadzonek.

Fot. 2. Salix caprea 'Kilmarnock’