DRZEWO ROKU 2003: OLSZA (CZ. III) – ROZMNAŻANIE

• Opis. Nasiona olsz to w istocie owoce — orzeszki — których długość u krajowych gatunków wynosi około 3 mm. Są one otoczone korkowymi skrzydełkami (rys.), umożliwiającymi roznoszenie i rozsiewanie przy udziale płynącej wody. Dlatego olsze, zwłaszcza czarna (Alnus glutinosa) pojawiają się nad ciekami wodnymi. Zdolność kiełkowania orzeszków nie maleje nawet po ich rocznym pływaniu w wodzie. Nasiona są bezbielmowe, a substancje zapasowe znajdują się w liścieniach.
  W Polsce owocostany (nazywane szyszeczkami) dojrzewają we wrześniu i październiku, przy czym najpierw zbiera się je z olszy szarej (A. incana).
  W warunkach naturalnych szyszeczki olszy czarnej otwierają się po pierwszych silniejszych mrozach i aż do wiosny rozsypują się czerwonobrązowe orzeszki, dobrze widoczne na śniegu. Szyszeczki olszy szarej rozsiewają orzeszki od wrześ-nia do grudnia. Drzewa rosnące w zwarciu zaczynają owocować w wieku około 30 lat, a ros-nące swobodnie i w miejscu oświetlonym — gdy mają 15–20 lat. Obradzanie nasion jest coroczne, ale obfite tylko co 2–4 lat. Masa 1000 orzeszków olszy czarnej wynosi 0,7–1,5 g (w 1 kg znajduje się ich około 500 tysięcy), olszy szarej — 0,5–1,0 g (w 1 kg — 0,96–2 mln).

Owoce i nasiona olszy czarnej (a), szarej (b) i zielonej (c)           

• Zbiór i przechowywanie. Szyszeczki zbiera się z drzew rosnących lub świeżo ściętych, np. w listopadzie. Dla uzyskania 1 kg orzeszków trzeba pozyskać 15–20 kg szyszeczek. Jedna osoba może tyle zebrać w ciągu 3, 4 dni. Świeżo zebrane szyszeczki rozkłada się cienką warstwą, np. na podłodze w dobrze przewietrzanym pomieszczeniu. Ich łuski rozchylają się po upływie 3–4 tygodni i uwalniają orzeszki. Podwyższenie temperatury do 15–20^oC przyspiesza ten proces. Nasiona olszy czarnej i szarej można podsuszyć nawet do wilgotności 5–7%, a następnie długo przechowywać w szczelnie zamkniętych pojemnikach. Oczyszczone orzeszki przeznaczone do siewu wiosennego można przechowywać w temperaturze 2–4^oC. Nasiona większości olsz zachowują zdolność kiełkowania przez 2, 3 lata. Przed siewem warto wykonać próbę kiełkowania lub wschodów. Wysiewać można nasiona przechowywane na sucho lub stratyfikowane przez 30–60 dni w śniegu bądź w piasku albo torfie w temperaturze 1–5^oC.


• Siew. Olszę czarną i szarą w Polsce produkują przede wszystkim szkółki leśne. Przyjmuje się w nich, iż tysiąc nasion olszy czarnej ma masę około 0,9 g. Wówczas na 100 m² przy siewie rzędowym lub taśmowym wysiewa się 1–1,5 kg nasion, przy siewie rzutowym — 2–4 kg. Z takiej powierzchni uzyskuje się, odpowiednio, 12 000 lub 35 000 siewek. Są to jednak siewy gęste, dlatego siewki trzeba przerywać. Właściwszy byłby zatem siew rzadszy — 0,5–1,0 kg na 100 m².
  Na zagony gruntowe lub w nieogrzewanych tunelach foliowych nasiona wysiewa się na przełomie marca i kwietnia. Sieje się je na powierzchni (i wałuje lekkim wałem) lub na głębokość nieprzekraczającą 0,5 cm. Wschody następują po upływie 3–4 tygodni. Masa 1000 nasion olszy szarej wynosi 0,6 g i na 100 m² wysiewa się ich 0,6 kg rzędowo lub taśmowo bądź 1,8 kg — rzutowo. Uzyskuje się wtedy 14–35 tysięcy siewek. Rosną one prawidłowo w glebie przynajmniej umiarkowanie wilgotnej (dla olszy czarnej wilgotniejszej). Olsza czarna wymaga gleby o pH 5,5–7,2, a olsza szara — pH 6,0–7,3. Oba gatunki są jednak dość tolerancyjne co do odczynu podłoża.
  u Inne gatunki. O ich rozmnażaniu z nasion mamy mało wiadomości. Olszę zieloną (A. viridis) rozmnaża się podobnie, jak A. glutinosa. Orzeszki jej można wysiewać późną jesienią na glebę lub na śnieg, po wcześniejszym ich napęcznieniu. Nasiona gatunków obcego pochodzenia lepiej jednak siać w nieogrzewanym tunelu foliowym lub
  w chłodnej szklarni. Nasiona olsz czerwonej (A. rubra), kaukaskiej (A. subcordata), japońskiej (A. japonica), kędzierzawej (A. crispa), pomarszczonej (A. rugosa), sercowatej (A. cordata), szorstkiej (A. hirsuta) i twardej (A. firma) zaleca się przed wysiewem poddać stratyfikacji chłodnej w ciągu trzech miesięcy. Świeże nasiona olszy czerwonej i pomarszczonej wschodzą dobrze bez tego zabiegu. Nasiona olszy pomarszczonej stratyfikowane przez 6 miesięcy wschodziły już po dziesięciu dniach po wysiewie.


• Dalsza uprawa. Już jednoroczne siewki nadają się do zalesiania, ale w tym celu używa się także roślin dwuletnich. Na terenach zieleni, także w ogrodach, sadzi się większe drzewa, z uformowaną koroną, których produkcja trwa dłużej. Olszę czarną i szarą prowadzi się wtedy bez cięcia przewodnika, a koronę kształtuje w sposób naturalny.

Wegetatywne

Olsza, zwłaszcza czarna, charakteryzuje się dużą zdolnością regeneracyjną. Przejawia się to często wyrastaniem, nawet u starych okazów, pędów odroślowych z odziomkowej części pnia lub w wyższej jego partii z guzowato ukształtowanych pąków stłumionych (śpiących, sferoblastów — fot.1). Na nasadach pni olszy czarnej przy dłużej trwających wylewach wody, pows-tają efemeryczne korzenie przybyszowe, pełniące funkcje oddechowe. Niektóre z nich docierają do gleby i stają się korzeniami odżywiającymi. Są one dobrze widoczne po obniżeniu się poziomu wody gruntowej, gdy zostaną odsłonięte. Takie przystosowanie pozwala przetrwać roślinie w nadmiernie wilgotnym podłożu.

FOT. 1. PĘDY ODROŚLOWE WYRASTAJĄCE Z PĄKÓW STŁUMIONYCH NA PNIU OLSZY CZARNEJ

O zdolności regeneracyjnej olszy czarnej świadczy m.in. wytwarzanie się korzeni przybyszowych w spróchniałych pniach drzew (fot. 2) oraz w wyższych partiach pni, nawet na wysokości przeszło 2 m, dokąd woda zalewowa praktycznie nigdy nie sięga. Korzenie, podobnie jak wcześniej wspomniane pędy odroślowe, wyrastają najczęściej z dużych pąków stłumionych i mają rozmaitą długość, ale pojawiają się także w innych miejscach pnia. Najdłuższe kilkuletnie korzenie wyrosłe na pniach olszy czarnej w łęgu jesionowo-olszowym w Nosowie koło Koszalina miały przeszło metr długości i niektóre sięgały gleby, stając się korzeniami odżywiającymi. Zdolność przeszło 80-letnich drzew olszy czarnej do wykształcania korzeni przybyszowych na ich grubych pniach o obwodzie przekraczającym nawet 300 cm wskazuje na możliwość autowegetatywnego rozmnażania tego gatunku, np. za pomocą sadzonek i odkładów. Odmiany olszy czarnej i szarej oraz innych gatunków najczęściej rozmnażane są jednak przez szczepienie.

FOT. 2. KORZEŃ PRZYBYSZOWY W PRÓCHNIEJĄCYM PNIU OLSZY CZARNEJ 

• Szczepienie. Podkładkami dla odmian olszy czarnej i szarej są gatunki, a dla taksonów obcego pochodzenia odpowiednia jest olsza czarna. Szczepi się w ręku pod osłonami. Silne podkładki sadzi się jesienią (ewentualnie wiosną) do pojemników, aby się dobrze ukorzeniły. Przed nastaniem zimy wnosi się je do chłodnej szklarni
  i nie „podpędza”, lecz czeka, aż same zaczną się rozwijać. Następuje to zwykle w lutym, marcu i wtedy przystępuje się do szczepienia w klin lub przez stosowanie. Zrazy jedno-, dwu- lub trójpąkowe ścina się tylko z pędów jednorocznych, bezpośrednio przed zabiegiem. Miejsce szczepienia zasmarowuje się maścią ogrodniczą. Szczepy pozostają w szklarni lub tunelu aż do rozwoju nowych pędów, po czym zaprzestaje się ogrzewania, aby nowe rośliny się zahartowały. Można je także przenieść do nieogrzewanego tunelu foliowego, przywiązać do drutów i około połowy lata zdjąć folię z namiotu. Jesienią drzewka z najładniejszymi koronami nadają się już do ekspedycji. Pozostałe uprawia się jeszcze przez jeden okres wegetacji. Po zrośnięciu komponentów (co objawia się rozwojem pędów z pąków zraza) aż do jesieni podłoże w pojemnikach powinno być wilgotne. Usuwa się także pędy boczne wyrastające na podkładce.


• Odkłady. Krzewiaste gatunki olsz, np. zieloną, pomarszczoną i kędzierzawą, można również rozmnożyć za pomocą odkładów zwykłych i pionowych (kopczykowanie). Zagłębianie pędów w rowkach o głębokości co najmniej 10 cm i usypywanie kopczyków rozpoczyna się bardzo wczesną wiosną. Gleba przez cały czas powinna być wilgotna. Ukorzenianie trwa zwykle rok. Po odcięciu od okazów matecznych rośliny szkółkuje się do uzyskania wymaganej wysokości i silnego rozwoju systemu korzeniowego. Tym sposobem można także rozmnażać odmiany olszy czarnej i szarej. U pierwszej z nich ukorzeniają się nawet grube wywrócone pnie.
  W Japonii do rozmnażania olszy czarnej, szarej, odmiany srebrzystej olszy japońskiej (A. japonica  'Argentea’), olszy szorstkiej i jej odmiany drobnolistnej (var. microphylla) wykorzystuje się także odkłady powietrzne, które — w zależności od roku — ukorzeniają się w 25–100%.


• Sadzonki zielne. Ukorzenia się je w szklarni lub w namiocie foliowym, w ogrzewanym do 21–25oC podłożu z grubego piasku, żwiru lub średnio grubego piasku z dodatkiem perlitu. Rośliny mateczne nie powinny mieć więcej niż 5 lat. Długość sadzonek wierzchołkowych z jednym lub kilkoma liśćmi może wynosić, zależnie od wielkości przyrostu pędów, 5–25 cm. Cięcie dolne wykonuje się bezpośrednio pod węzłem. Sadzonki należy traktować preparatem przyspieszającym wytwarzanie korzeni, a po umieszczeniu w podłożu stoły przykryć niskim namiotem foliowym. Sadzonki powinny być zamgławiane, koniecznie wodą miękką (o twardości nie przekraczającej 8odH). W takich warunkach ukorzenienie następuje po upływie 7–10 tygodni.
  W doświadczeniach sadzonki olszy czarnej, nacięte na dolnym końcu i traktowane 0,8% IBA w formie pudru, ukorzeniły się w 64%, kontrolne — w ogóle lub tylko w niewielkim stopniu. Sadzonki odmiany 'Imperialis’ sporządzone w połowie lipca i traktowane 0,5-procentowym kwasem 2, 4, 5-trójchlorofenoksyoctowym (2, 4, 5-TP) ukorzeniły się w około 35%, a jeśli do tego związku dodano preparatu zawierającego IBA (0,1%), NAA (0,2%) oraz środka grzybobójczego, to wydajność ukorzeniania zwiększyła się o ponad 20%. Sadzonki olszy szarej pod wpływem 0,8% IBA w formie pudru ukorzeniły się w 65%, a bez traktowania preparatem — zaledwie w 2%.
  u Sadzonki zdrewniałe. W Japonii rozmnażano tym sposobem m.in. odmianę wielkolistną olszy szorstkiej, a w Finlandii z dobrym skutkiem — olszę szarą i czarną. Przeciętne ukorzenienie przekraczało 70%. Silne sadzonki olszy sercowatej pobrane z młodych siewek ukorzeniły się w 45%.


• Kultury tkankowe. W ten sposób rozmnożono już olszę czarną, czerwoną i pomarszczoną. Jako eksplantatów użyto wegetatywnych pąków wierzchołkowych i bocznych. Leśnicy wiążą nadzieje na szybkie rozmnożenie tą metodą wartościowych ekotypów użytkowych różnych gatunków olsz.