W Polsce brzoza, kojarzona zwykle z brzozą brodawkowatą, uważana jest często za najpiękniejsze drzewo rodzime. O jej oryginalnej, białej barwie kory, a poprawniej martwicy korkowej*, decyduje trójterpen betulinol (w korze znajduje się także m.in. glukozyd betulina). Charakterystyczne dla niektórych gatunków brzóz blaszkowate złuszczanie się zewnętrznych warstw kory możliwe jest dzięki naprzemiennemu ułożeniu grubo- i cienkościennych warstw korka.
| Rozerwanie kory, wskutek przyrostu pnia, na grubość następuje w obrębie komórek cienkościennych. Od innych drzew brzozę odróżnia także wczesny rozwój jasnozielonych liści oraz zróżnicowany kształt koron. Będąc gatunkiem pionierskim łatwo opanowuje nowe siedliska, nawet zgliszcza budowli i uszkodzone mury. Mimo swojej pospolitości, rzadko jednak tworzy u nas naturalne lite drzewostany, częściej występując jako domieszka do innych drzew, na przykład sosny. | ||||||
Ceniona za walory ozdobne brzoza nie zawsze znajdowała uznanie leśników, którzy traktowali ją jako chwast i niszczyli. Na szczęście obecnie patrzą na nią przychylniejszym okiem, dostrzegając, jakich korzyści dostarcza. Architekci krajobrazu i specjaliści od terenów zieleni zawsze przyznawali brzozie poczesne miejsce w parkach, ogrodach oraz innych zadrzewieniach. Ze względu na delikatną i cienką korę, brzozy nie nadają się jednak do sadzenia w miejscach, w których byłyby narażone na uszkodzenia mechaniczne. Ich wadą jest także obfite pylenie podczas kwitnienia, dokuczliwe dla alergików, zaśmiecanie otoczenia rozsypującymi się owocostanami oraz wyjaławianie podłoża, hamujące wzrost i rozwój innych pobliskich drzew i krzewów. Ostatnio ożywiła się produkcja szkółkarska brzóz. Obecnie w polskich ogrodach botanicznych i arboretach uprawia się 79 gatunków i odmian z rodzaju Betula. Należy do niego około 40 gatunków, w tym liczne mieszańce. W stanie naturalnym występują one wyłącznie na półkuli północnej, przy czym najdalej na północy rosną gatunki krzewiaste — brzoza karłowata (B. nana) i niska (B. humilis). | ||||||
| GATUNKI RODZIME I ICH ODMIANY | ||||||
| W Polsce, w zależności od ujęcia taksonomicznego, występuje pięć lub siedem gatunków o różnych wymaganiach, zwłaszcza co do gleby. – Brzoza brodawkowata (Betula pendula, syn. B. verrucosa) to najpospolitszy gatunek krajowy. Występuje na całym niżu, a w górach (Karpaty — pasmo Policy) dochodzi do wysokości 1300 m n.p.m. Tworzy drzewa dorastające do 25 m, o luźno rozgałęzionych, kopulastych lub nieregularnie jajowatych koronach. Konary boczne zakończone są długimi i cienkimi, przeważnie zwieszającymi się gałązkami. Poszczególne drzewa różnią się kształtem korony i stopniem zwieszania się gałązek bocznych. Młode pędy są szorstkie, gdyż pokrywają je twarde, szare brodawki. Zielone liście przybierają jesienią barwę złocistożółtą. Kwiaty, zebrane w „kotkowate” kwiatostany (fot. 1), rozwijają się w kwietniu, maju, a dojrzałe nasiona rozsiewają się od jesieni do wiosny. Mimo płytkiego systemu korzeniowego, brzoza rośnie nawet na bardzo suchych, jałowych i piaszczystych glebach, także na wydmach. Wymaga stanowisk nasłonecznionych. Najgrubszy okaz w Polsce, o obwodzie pnia przeszło 330 cm, rośnie w zabytkowym parku w Gdańsku-Oliwie.
Niemal w całym kraju, ale głównie na pogórzu i w niższych partiach gór, można spotkać brzozę ciemną (Betula pendula ssp. obscura). Jest to podgatunek brzozy brodawkowatej charakteryzujący się ciemną korą. Tylko w Gorcach występuje odmiana karelska brzozy brodawkowatej (B. pendula var. carelica), o oryginalnej sęczkowatej strukturze drewna. W produkcji szkółkarskiej znajdują się ciekawe odmiany uprawne brzozy brodawkowatej, między innymi: ’Dalecarlica’ — bardzo dekoracyjna odmiana strzępolistna, która rośnie podobnie jak gatunek, ale liście ma głęboko, nieregularnie powcinane i zwisające (fot. 2).
’Fastigiata’ — odmiana stożkowata, o gałęziach sztywnych, rosnących ukośnie do góry i często pogiętych na końcach. Starsze korony rozszerzają się. ’Golden Cloud’ — odmiana o liściach żółto zabarwionych, zwłaszcza wiosną i latem na stanowiskach słonecznych (fot. 3).
’Purpurea’ — odmiana purpurowa o silnym wzroście, zwłaszcza w młodości. Młode liście są jasnopurpurowe, potem ciemnieją (fot. 4). U starszych drzew zabarwienie ustępuje i tylko nieliczne gałęzie mają liście purpurowe. Od około dziesięciu lat jest u nas modna i sadzona.
’Youngii’ — odmiana Younga (zwisająca) jest najczęściej spotykana w uprawie. Wierzchołek i wszystkie gałęzie są wygięte ku dołowi i zwisają, czasami sięgając gleby. U starszych okazów korony są szerokie, parasolowate i często jednostronne. Rozmnaża się ją przez szczepienie na wysokości 1,8–2,2 m. Jest to ulubiona brzoza cmentarna, odpowiednia do sadzenia pojedynczo. – Brzoza omszona (B. pubescens) spotykana jest na całym niżu, ale na glebach podmokłych, bagiennych i torfiastych. Na północnym wschodzie oraz na Pomorzu Zachodnim, oprócz tego, że występuje jako domieszka w lasach, tworzy także lite drzewostany. Wyrasta do 20–25 m wysokości. Koronę ma gęstszą, a konary i gałęzie bardziej wzniesione niż gatunek poprzedni. Młode pędy pokryte są gęstym kutnerem włosków i pozbawione brodawek. Dla terenów zieleni jest mniej wartościowa, bardziej nadaje się do zadrzewień krajobrazowych, na gleby co najmniej umiarkowanie wilgotne (fot. 5).
– Brzoza karpacka (B. pubescens ssp. carpatica, syn. B. carpatica) to podgatunek brzozy omszonej występujący w Tatrach i Sudetach. Tworzy niskie drzewa lub krzewy, często o rozgałęzionym pniu i pogiętych gałęziach. Lokuje się nad potokami, na brzegach lasów i wśród zarośli kosodrzewiny. Korę ma błyszczącą, barwy od kremowej do czarniawej. Młode pędy są na ogół nagie, a liście mniejsze niż u brzozy omszonej. Jest to brzoza bardzo zmienna, niewykluczone, że pochodzenia mieszańcowego (szwedzki badacz brzóz, N. Hylander, uznał ją za mieszańca brzozy omszonej i brodawkowatej). Wśród odmian uprawnych brzozy omszonej spotykane są: 'Aurea’ — złocista, o liściach złocistożółtych, zwłaszcza wiosną i 'Urticifolia’ — strzępolistna (pokrzywolistna), o liściach mniejszych, grubo lub głęboko, podwójnie ząbkowanych, z dwiema małymi klapami oraz długim wąskim wierzchołkiem. – Brzoza niska (B. humilis) jest u nas reliktem polodowcowym, spotykanym rzadko na Pomorzu, Podlasiu i Lubelszczyźnie. Występuje na torfowiskach niskich, podmokłych łąkach i w zaroślach z wierzbą rokitą (Salix rosmarinifolia). Na stanowiskach naturalnych podlega całkowitej ochronie. Rośnie krzaczasto, osiąga do 2,5 m wysokości. Ma czerwonobrunatną korę na pędach i okrągło-jajowate liście długości do 3,5 cm. – Brzoza karłowata (B. nana) to kolejny ściśle chroniony w Polsce, ginący relikt glacjalny. Rośnie tylko na trzech stanowiskach — w rezerwacie „Linie” (na Pojezierzu Chełmińskim) oraz w dwóch miejscach w Sudetach. Są to krzewy dorastające do 1 m wysokości, o pokładających i samozakorzeniających się, ciemnobrązowych pędach. Mają okrągławe liście szerokości do 1,5 cm, z drobnymi, trwałymi przylistkami. – Brzoza ojcowska (B. oycoviensis) to także gatunek rodzimy. Jednak stale badana jest jego natura genetyczna i, w związku z tym, dyskutowana ranga taksonomiczna tej brzozy. | ||||||
