Znane jest około 10 gatunków buka, w tym: buk karbowany (Fagus crenata Bl.) i buk japoński (F.japonica Maxim.) występujące w Japonii, buk Englera (F. engleriana Seem.) - w Chinach, buk amerykański (F. grandifolia Ehrh.) - w Ameryce Północnej, buk wschodni (F. orientalis Lipsky) - w Rumunii, Bułgarii, Grecji oraz na Półwyspie Krymskim i na Kaukazie, buk pospolity (F. sylvatica L.) - w przeważającej części Europy. W Polsce najważniejszy jest ten ostatni gatunek. Pozostałe, jako pojedyncze okazy, rosną u nas w niektórych arboretach i ogrodach botanicznych.
| ROZMIESZCZENIE I OPIS BUKA POSPOLITEGO | ||||||
Współczesny zasięg gatunku rozciąga się od południowo-zachodniej Norwegii do Morza Czarnego, obejmując część gór Grecji, Sycylii i Hiszpanii, a na wschodzie dochodzi do Białorusi, Ukrainy, a także Półwyspu Krymskiego. W Polsce drzewo to osiąga północno-wschodnią granicę zasięgu, lokując się głównie na południu, zachodzie i północnym-zachodzie kraju (nie występuje naturalnie w części środkowej oraz północno-wschodniej). Tworzy buczyny (Fagetum) – dzisiaj już rzadko, na przykład w Puszczy Bukowej pod Szczecinom – bądź towarzyszą mu jodła pospolita, grab, dąb bezszypułkowy i świerk pospolity. Zasięg pionowy buka pospolitego w Tatrach sięga do około 1300 m n.p.m. Jest to drzewo dorastające 50 m wysokości. Stare okazy – z kolumnowymi pniami i wysoko osadzonymi koronami – wyglądają imponująco (np. Książ k. Wałbrzycha). Kora pni jest popielatoszara, rzadko brązowawa, a sporadycznie kredowobiała (f. leucodermis Georgescu) – na drzewach w rumuńskich Karpatach Południowych. U buka rozwija się jeden wysmukły pień, czasami ”dwójka”, zwykle rozchodząca się pod ostrym kątem i dlatego często się rozłamująca. Zdarzają się pnie dziwacznie powyginane, z dużymi guzowatymi wyroślami, a także kilkakrotne. W miejscach z większym dostępem światła pnie są krótsze, a korony bardzo szerokie i gęsto ulistnione. Błyszcząco zielone liście przebarwiają się jesienią na żółto lub brązowawe. Młode okazy mogą zatrzymywać część listowia na zimę. Podobno buk z koroną o średnicy 15 m ma około 600 000 liści. Profesor Stefan Myczkowski w książce ”Człowiek, przyroda, cywilizacja” napisł: ”Jeden stuletni buk, który wytworzył 800 tysięcy liści o powierzchni fotosyntetycznej 1600 metrów kwadratowych, w całym okresie rozwoju pobrał z powietrza około 12,5 miliona metrów sześciennych dwutlenku węgla i wydzielił odpowiednią ilość czystego tlenu. W tej produkcji może go zastąpić aż 1700 młodych buków o średnicy korony około 2 metrów.” Oto m.in. dlaczego nie należy wycinać drzew dużych, wiekowych. Pąki buka mocno odstają od pędów, czym odróżnia się on od grabu pospolitego, którego pąki są przylegające. Owoce – jeden lub dwa trójgraniaste orzeszki (bukwia) – znajdują się w okrywach z szydlastymi wyrostkami, pękającymi po dojrzeniu (rys. 1). Drewno buka jest twarde, ale lekkie i łupliwe, różowawe, cenione w przemyśle meblarskim.
Buk rośnie powoli, zwłaszcza w młodości. Dożywa około 300 lat. W Polsce najstarszy okaz ma mniej więcej 340 lat. Rośnie w Sierakowie w województwie poznańskim. Obwód jego pnia w 1984 r. wynosił 678 cm. Grubszy okaz – o obwodzie 804 cm, lecz zrośnięty z 7 drzew – znajdziemy we wsi Trzechel koło Nowogardu w woj. szczecińskim. | ||||||
| ODMIANY | ||||||
1. Kolumnowe lub wrzecionowe: – 'Dawyck’ – pochodzi ze Szkocji, z majątku o takiej samej nazwie. Pokrój ma wąski (rys. 2), przypominający topolę włoską, gałęzie długie i wyprostowane. U nas dopiero zaczyna się produkować tę odmianę.
– 'Dawyck Gold’ – powstała w 1968 r. w Arboretum Trompenburg w Rotterdamie z nasienia odmiany Dawyck. Młode liście są żółte lub żółtawe, latem większość zielenieje, a jesienią ponownie stają się żółte. – 'Dawyck Purple’ – także jest siewką odmiany Dawyck, lecz powstałą przy udziale drzewa o liściach purpurowych. Intensywne ciemnopurpurowe zabarwienie liści utrzymuje się całe lato. – 'Red Obelisk’ – tworzy okazy czerwonolistne (fot. 1), węższe niż poprzednia odmiana. Spotykane są sporadycznie.
– 'Fastigiata’ – odmiana kolumnowa (stożkowata), obecnie nie wyróżniana (nazwa uchodzi za zbiorową, obejmującą rozmaite klony buka pospolitego o wąskim pokroju, znajdowane w różnych miejscach). Okazy notowane u nas jako Fastigiata zalicza Seneta do odmiany Dawyck. 2. O gałęziach zwisających: – forma pendula-tworzy drzewa do 25 m wysokości, z gałęziami odstającymi, później zwisającymi, czasami nawet do ziemi. Wysokość drzew, szerokość koron, ich regularność i sposób zwieszania się gałęzi są bardzo zmienne. Na tej podstawie wyróżniono kilka klonów buka pospolitego, które są opisywane jako odmiany*. Na przykład, 'Miltonensis’ ma idealnie prosty pień z krótkimi odcinkami poziomo rosnących gałęzi, zwieszających się następnie pionowo do dołu. Okazy tej formy należą do najpiękniejszych drzew parkowych. – 'Purpurea Pendula’ – odmiana o liściach purpurowych, tworzy niskie drzewka, do około 1,5 m wysokości, o wszystkich gałęziach – łącznie z wierzchołkiem – zwieszonych do ziemi (fot. 2). Poszczególne okazy różnią się wysokością, szerokością i intensywnością purpurowej barwy liści. Są to klony, z których kilka ma już rangę odmiany, np. 'Purpurea Pendula Vera’ podnosi się powoli do góry, a 'Purpurea Fountain’ i 'Black Swan’ są wyprostowane oraz bardzo wąskie. Odmiana Bornyensis jest jeszcze węższa, o gałęziach ”spływających” po krótkim pniu.
– 'Aurea Pendula’ – ma żółte liście, buduje wąskie drzewa do 8-10 m wysokości, o dziwacznie zwisających gałęziach. Bezpośrednie, silne promieniowanie słoneczne może przypalać liście, dlatego lepiej sadzić tę odmianę na stanowiskach lekko ocienionych. 3. O liściach purpurowych: Do niedawna buki o liściach intensywnie purpurowych określano mianem 'Atropunicea’. Otrzymywano je w wyniku szczepienia lub okulizacji. Obecnie okazy o takich liściach uzyskiwane z selekcji siewek i rozmnażania wegetatywnego są zaliczane do: – f. purpurea – forma purpurowa. Są to wielkie drzewa, do 25 m (30 m) wysokości, o bardzo szerokich i gęstych koronach, u nas spotykane w parkach. Poszczególne okazy różnią się intensywnością oraz trwałością wybarwienia liści. Często najmocniej zabarwione są liście młode, które z upływem czasu jaśnieją. Najbardziej ceni się okazy o liściach ciemnopurpurowych w ciągu całego okresu wegetacyjnego. Takie osobniki należy rozmnażać wyłącznie wegetatywnie. – 'Purpurea Latifolia’ – odmiana szerokolistna, obejmuje drzewa o liściach dużych i czarniawopurpurowych, utrzymujących intensywne zabarwienie w ciągu całego okresu wegetacji. Tutaj jest zaliczana (jeśli nie rozpoznana) odm. 'Riversii’ (syn. 'Purpurea Major’) – o dużych i błyszczących liściach oraz inne klony rozmnażane w niektórych krajach zachodnich. – 'Spaethiana’ – rozwija liście raczej małe, ale bardzo ciemne i błyszczące, zachowujące barwę do późnej jesieni. Drzewa tej odmiany są spotykane w parkach zachodniej Polski. – 'Purpurea Tricolor’ (= 'Roseomarginata’) – odmiana trójbarwna, ma liście wiosną błyszcząco purpurowe z różowym, nieregularnym obrzeżeniem (fot. 3). Latem barwa purpurowa blednie i zielenieje, a brzegi bieleją i pod wpływem promieni słonecznych zasychają.
4. O liściach na brzegu wcinanych: – 'Asplenifolia’ – odm. paprotkowata, ma liście węższe niż gatunek i na brzegu w różnym stopniu głęboko powcinane, a na wierzchołkach bujnych długopędów niemal równowąskie, całobrzegie. Drzewa spotykane dość często w naszych parkach mają gęste, lecz lżejsze korony niż gatunek. – 'Laciniata’ – odmiana czasem wyróżniana, o liściach mniej zmiennego kształtu i na brzegu płycej wcinanych niż poprzednio. Bardzo cenne drzewo parkowe oraz do większych ogrodów. 5. Inne – 'Rotundifolia’ – odmiana okrągłolistna (rys. 3), spotykana rzadko, lecz w różnych rejonach kraju.
– 'Zlatia’ – odm. żółtolistna (odcień jaśniejszy niż u 'Aurea Pendula’), na razie uprawiana u nas sporadycznie. Należy ją sadzić na słonecznych stanowiskach – liście nie ulegają przypaleniu. Latem liście zielenieją – nie dotyczy to wierzchołków drzew. * W Polsce wszystkie drzewa o zwieszających się gałęziach, niezależnie od innych cech je różniących, są dotychczas zaliczane do formy pendula. | ||||||
