Zwójki latem – ważne i czasami trudne do zwalczania

Owady dorosłe zwójek osiągają rozpiętość skrzydeł do 30 mm. Ubarwienie motyli jest zróżnicowane, ale zwykle są one w odcieniach beżu, brązu, szarości, czasami z bardziej jaskrawymi elementami na skrzydłach. Motyle prowadzą nocny tryb życia, dzień spędzając w kryciach. Stadium żerującym na roślinach są gąsienice. Wygląd gąsienic jest bardzo charakterystyczny dla poszczególnych gatunków. Jednak rozpoznanie gatunku po wyglądzie gąsienicy, szczególnie –w pierwszych stadiach nie jest łatwe. Próbując rozpoznawać gąsienice zwójek trzeba baczną uwagę zwracać na kolor ich ciała, kolor głowy i czasami występujący na niej i tarczce karkowej rysunek. Uwagę trzeba także zwrócić na brodawki, które znajdują się na grzbietowej części ciała gąsienic. Podobnie jak motyle, gąsienice także prowadzą ukryty tryb życia budując różnorakie schronienia ze zwiniętych liści. Schronienia te są charakterystyczne dla poszczególnych gatunków, podobnie jak sposób uszkadzania owoców.

Poszczególne gatunki zwójek liściowych charakteryzują się często odmiennymi cyklami rozwojowymi oraz różnią liczbą pokoleń w roku.

Wśród gatunków występujących w sadach możemy wyróżnić gatunki jedno i dwupokoleniowe, takie, które zimują w postaci jaj i takie, które zimują w postaci gąsienic.

Jest gatunkiem polifagicznym występującym na wielu gatunkach drzew i krzewów liściastych w tym na uprawianych w sadach drzewach pestkowych i ziarnkowych (jabłoń, grusze, czereśnie, śliwy a także krzewy porzeczki i agrestu. Od kilku lat stanowi poważne zagrożenia dla sadów centralnej Polski. 

Motyle zwójki siatkóweczki są niewielkie, o rozpiętość skrzydeł do około 20 mm. Skrzydła przednie motyli są pomarańczowobrązowe (beżowe). Występuje na nich charakterystyczny, ciemniejszy rysunek przypominający wyglądem siateczkę. Skrzydła tylne – szare. 

Gąsienice zwójki siatkóweczki osiągają do 20 mm długości. Ich ciało może przybierać różne odcienie zieleni – od zielonożółtego przez oliwkowy do ciemnozielonego. W grzbietowej części ciała gąsienic występują jaśniejsze punkty – brodawki, zwykle żółte.

Charakterystycznym elementem ciała gąsienic zwójki siatkóweczki jest głowa i tarczka karkowa. Są one zwykle – u starszych gąsienic – jasnobrązowe. Tarczka analna przybiera zwykle zabarwienie brodawek, jest żółta. Gatunek ten składa jaja w złożach liczących do 80 jaj. Złoża te możemy odszukać na górnej stronie blaszek liściowych i na owocach. Jaja w złożach mają charakterystyczny kolor, są po złożeniu żółtozielone. Poczwarka tego gatunku ma długość do 11 mm i jest ciemnobrązowa.

W warunkach klimatycznych naszego kraju gatunek ten rozwija dwa pełne pokolenia, zimują gąsienice w kokonach, głównie przy pąkach, w zagłębieniach kory. Gąsienice, które przezimowały, uaktywniają się wiosną, gdy jabłonie wchodzą w fazę zielonego pąka. W tym czasie gąsienice żerują głównie na rozwijających się pąkach, na kwiatostanach i w sprzędzionych liściach. Żerowanie gąsienic w tym czasie jest bardzo intensywne. Wzrost gąsienic przebiega szybko i zwykle pod koniec kwitnienia większość gąsienic przepoczwarcza się. Proces ten jest zależny od warunków atmosferycznych panujących wiosną. 

Warto w czasie lustracji poświęcić trochę czasu na sprawdzenie obecności gąsienic tego gatunku w sadzie. Jeżeli nie znajdziemy ich, możemy domniemywać, że zabiegi, które stosowaliśmy były skuteczne lub gąsienice już przepoczwarczyły się. W związku z terminem przepoczwarczania się gąsienic lot motyli pierwszego pokolenia tego gatunku rozpoczyna się zwykle w drugiej/trzeciej połowie maja i może trwać do końca czerwca lub do pierwszej dekady lipca – zależnie od przebiegu warunków atmosferycznych panujących w tym czasie. Lot pierwszego pokolenia może trwać do 4 tygodni, jednak większość motyli zwykle wylatuje na początku tego okresu. Lot motyli drugiej generacji rozpoczyna się zwykle w drugiej połowie lipca i trwa zwykle przez 6 tygodni. Gąsienice letnich pokoleń żerują na liściach, zawiązkach owoców i owocach. Na liściach gąsienice powodują powstawanie brunatnych, przeświecających okienek. Natomiast na owocach gąsienice powodują powstawanie rozległych, płytkich wyżerek. Szkodliwość letnich generacji zwójki siatkóweczki jest znacznie większa niż zimujących gąsienic. Wynika ona z głównie z uszkadzania wyrośniętych zawiązków i owoców oraz z żerowania gąsienic praktycznie do zbiorów niektórych odmian jabłoni.

Podobnie jak zwójka siatkóweczka gatunek ten jest polifagiem. Występuje licznie na terenie całej Polski. Stanowi poważne zagrożenie przede wszystkim dla jabłoni i grusz, ale może występować także na śliwie i w uprawach krzewów jagodowych. Motyle zwójki bukóweczki mogą mieć zmienne ubarwienie przednich skrzydeł. Mogą one przybierać barwę od brunatnej do rdzawej i mają charakterystyczny rysunek w postaci poprzecznych, brunatnych smug. Skrzydła tylne są zwykle brązowoszare. U tego gatunku samice są większe od samców. Gąsienice zwójki bukóweczki są duże – dorastają do 25 mm długości. Ciało gąsienic jest zwykle zielone z jaśniejszymi brodawkami. Charakterystyczne dla tego gatunku są wygląd i kolor głowy oraz kolor tarczki tułowiowej. Głowa zwykle jest żółtozielona z dobrze widocznymi pojedynczymi, ciemnymi plamkami po jej bokach (plamki przypominają wyglądem oczy lub okulary). Tarczki karkowa i analna przybierają barwę ciała. Gatunek ten składa jaja w złożach, zwykle na górnej powierzchni blaszek liściowych. Poczwarka jest ciemnobrązowa lub brązowoczarna, osiąga długość do 12 mm. 

Zwójka bukóweczka w warunkach Polski ma dwa pokolenia. Zimują gąsienice w kokonach, zwykle w szczelinach kory na dolnej części pni drzew. Podobnie jak w przypadku zwójki siatkóweczki gąsienice zwójki bukóweczki opuszczają schronienia zimowe w fazie zielonego pąka jabłoni. Opuszczają wspomniane ukrycia zimowe przez stosunkowo długi czas. Najliczniej na jabłoni zaczynają występować dopiero przed, a nawet po kwitnieniu jabłoni. Długi okres wychodzenia z ukryć zimowych powoduje także rozciągnięty w czasie proces przepoczwarczania się gąsienic. Pierwsze poczwarki tego gatunku mogą pojawić się już po kwitnieniu jabłoni, ale proces wzrostu, dorastania i przepoczwarczania się gąsienic może trwać do pierwszej dekady lipca. Powoduje to bardzo rozciągnięty w czasie lot pierwszego pokolenia, może on trwać nawet przez 8 tygodni. Motyle pierwszego pokolenia mogą więc pojawiać się od początku czerwca do lipca. Gąsienice tego pokolenia najliczniej pojawiają się w lipcu. Część tych gąsienic przepoczwarcza się i pod koniec drugiej dekady sierpnia pojawiają się motyle drugiego pokolenia (pozostałe gąsienice zapadają w diapauzę). Motyle te składają jaja, a wylęgłe gąsienice mogą żerować do zbioru owoców.  

Gatunek ten może powodować w sadach jabłoniowych poważne, o znaczeniu ekonomicznym straty. Wynika to z długiego okresu aktywności gąsienic. Na początku sezonu gąsienice, które opuściły ukrycia zimowe żerują głównie w rozwijających się pąkach i w rozetach kwiatowo-liściowych. Po kwitnieniu, w czerwcu gąsienice uszkadzają zawiązki. Gąsienice pokoleń letnich uszkadzają liście (wyżerając w nich drobne okienka) oraz uszkadzają owoce, wyjadając w nich niewielkie wgłębienia.

Jest gatunkiem polifagicznym, bardzo powszechnie występującym, przede wszystkim w sadach zaniedbanych i ogrodach przydomowych. Licznie występuje prawie na wszystkich uprawianych gatunkach sadowniczych: jabłoni, gruszy, śliwach, wiśniach, czereśniach oraz na krzewach jagodowych – porzeczkach i malinach.

Motyle wydłubki są niewielkich rozmiarów, rozpiętość ich skrzydeł dochodzi zaledwie do 16 mm. Skrzydła przednie motyli mają bardzo charakterystyczne ubarwienie (motyle trudno pomylić z innymi chyba, że z płatkówką) – u nasady skrzydła (przy ciele motyla) są szare, w środku białe a szczyt skrzydeł jest szary z plamkami (rysunkiem). Gąsienica wydłubki jest również niewielka – dorasta do 12 mm długości. Podobnie jak motyl gąsienice także mają bardzo charakterystyczny wygląd. Młode są w kolorze żółtym czy żółtopomarańczowym lub brązowawe. Starsze są brunatne. Na ciele gąsienic występują ciemnobrunatne, błyszczące brodawki. Głowa gąsienic, tarczka tułowiowa i analna są czarne.

Motyl ten jest gatunkiem jednopokoleniowym, zimującym w stadium gąsienicy (zimują gąsienice L2-L3). Gąsienice wydłubki bardzo wcześnie rozpoczynają żerowanie – w czasie pękania pąków u jabłoni. Najpierw żerują w pąkach, później w sprzędzionych rozetach liściowych i liściowo-kwiatowych. Przepoczwarczanie się gąsienic rozpoczyna się w drugiej dekadzie maja i trwa do czerwca. Proces ten jest silnie rozciągnięty w czasie. Z tego powodu loty motyli oraz składanie jaj rozpoczyna się na początku czerwca i może trwać przez około 2,5 miesiąca (czerwiec, lipiec, sierpień). Gąsienice pokolenia letniego żerują na spodniej stronie liści pod osłoną oprzędu. Gąsienice poza okresem żerowania chronią się w charakterystycznych, czarnych  pochewkach. O owocach gąsienice wydłubki wyżerają liczne niewielkie otworki. Wydłubka oczateczka może powodować straty o znaczeniu ekonomicznym, szczególnie gdy nie jest zwalczana w okresie wiosennym – kiedy powoduje uszkodzenia pąków. Uszkodzenia owoców w okresie letnim zmniejszają ich wartość handlową oraz mogą być miejscem wnikania patogenów powodujących ich gnicie.

Przystępując do zwalczania zwójek liściowych musimy pamiętać, że:

• zwójki to gatunki oligo- lub polifagiczne – występujące na wielu gatunkach roślin uprawnych i dzikich;

• zwójki to gatunki doskonale przystosowane do bytowania w naszych sadach i w ich pobliżu;

• w naszych sadach występuje przynajmniej kilka gatunków o zróżnicowanych cyklach rozwojowych (jedno i dwupokoleniowych, zimujących w różnych stadiach rozwojowych – jaja, gąsienice), mimo tego postrzegamy zwójki jako „jeden gatunek”;

• często popełniamy błędy dotyczące doboru insektycydów, jak i terminu zwalczania poszczególnych gatunków zwójek;

• zwójki wymagają stałego monitoringu występowania poszczególnych gatunków przy pomocy pułapek feromonowych i lustracji;

przystępując do zwalczania zwójek powinniśmy znać skład gatunkowego populacji tych motyli występującej w danym sadzie:

  skład gatunkowy populacji możemy poznać na podstawie obserwacji pułapek feromonowych oraz w czasie lustracji sadu;

  skład gatunkowy jest podstawą doboru terminów zwalczania zwójek – terminy zabiegów dostosowujemy do dominujących gatunków.

Skład gatunkowy zwójek liściowych jest swoisty dla danego rejonu sadowniczego, a nawet dla konkretnego siedliska. Nie jest on stały i wraz z czasem i zmianami w ekosystemie także ulega powolnym lub szybkim zmianom. W związku z tym ustalenie składu gatunkowego i przewidywania kierunku zmian tego składu jest podstawą zwalczania tej grupy szkodników. Poznać skład gatunkowy populacji zwójek liściowych możemy przy pomocy pułapek feromonowych oraz w drodze lustracji, podczas, której możemy, a nie jest to łatwe określić z  jakimi gatunkami mamy do czynienia w konkretnym siedlisku.

Z posiadania, a nawet z wywieszenia pułapek feromonowych w sadzie jeszcze nic nie wynika. Pułapki wymagają stałego przeglądania. Musimy do nich zaglądać przynajmniej 2 – 3 razy w tygodniu, liczyć przywabione samce i usuwać z podłóg martwe motyle. W pułapkach trzeba także wymieniać zbiorniczki z feromonem oraz podłogi lepowe. Wszystkie dane uzyskane z pułapek powinniśmy systematycznie zapisywać i analizować. 

Wywieszanie pułapek feromonowych daje doskonały obraz tego, co dzieje się w sadzie, jednak dopiero kilkuletnie posługiwanie się pułapkami pozwala na nabycie wprawy w analizie i interpretacji rejestrowanych wyników oraz pozwala na poznanie zachodzących w środowisku trendów dotyczących składu gatunkowego szkodników. Na podstawie obserwacji i analizy odłowów oczywiście możemy wyznaczyć także moment zastosowania poszczególnych grup preparatów zwalczających te szkodniki, termin zastosowania danego preparatu jest kluczem do jego skuteczności. 

W przypadku zwójek liściowych nie możemy także zapominać o systematycznie prowadzonych lustracjach.

Terminy lustracji:

•zielony pąk oraz różowy pąk – przejrzeć z 20 losowo wybranych drzew po 10 rozet razem 200 na obecność uszkodzeń i gąsienic;

•od połowy czerwca do września co 2 tygodnie przejrzeć po 20 owoców z losowo wybranych 20 drzew razem 400 owoców;

•od połowy czerwca do połowy września przejrzeć co 2 tygodnie 20 pędów z losowo wybranych 20 drzew razem 400 pędów;

•od połowy sierpnia do zbiorów owoców co 2 tygodnie przeglądać po 20 owoców i 20 liści z 20 losowo wybranych drzew (razem 400 owoców i 400 liści).

Progi zagrożenia:

•wiosna: 10 gąsienic na 200 badanych rozet;

•lato: 4-8 świeżych wgryzów na 400 badanych owoców, 10 -12 pędów zasiedlonych przez gąsienice w próbie 400 pędów;

•sierpień – do zbiorów – 4 gąsienice w próbie 400 liści oraz 4 – 8 owoców z wgryzami w próbie 400 owoców.

Szczegółowe zalecenia zwalczania dla poszczególnych gatunków:

Zwójka siatkóweczka: do zwalczania zimujących gąsienic przystępujemy w fazie zielonego pąka jabłoni. Terminu tego opryskiwania nie należy opóźniać z uwagi na to, że gąsienice tego gatunku bardzo szybko dorastają w tym czasie i stają się mniej wrażliwe na stosowane insektycydy. 

Do ponownych zabiegów zwalczających gąsienice pierwszego pokolenia letniego przystępujemy w II połowie czerwca – I dekadzie lipca, zależnie od przebiegu warunków atmosferycznych w danym roku. Gąsienice drugiego letniego pokolenia powinniśmy zwalczać w sierpniu. W przypadku tego gatunku można przyjąć, że zabiegi na letnie pokolenia wykonujemy 2 – 3 tygodnie po rozpoczęciu lotów motyli poszczególnych pokoleń – oczywiście lotów obserwowanych na pułapkach.

Zwójka bukóweczka: do zwalczania zimujących gąsienic tego gatunku powinniśmy przystąpić trochę później, niż w przypadku wcześniej opisanej zwójki siatkóweczki – tuż przed kwitnieniem jabłoni, oczywiście zachowując prewencję. 

Do zwalczania gąsienic pierwszego letniego pokolenia możemy, zależnie od sezonu, przystąpić w II lub III dekadzie lipca. Jeżeli lato w danym sezonie wegetacyjnym jest ciepłe, może zaistnieć konieczność zwalczania także gąsienic II letniego pokolenia tego gatunku. Termin ten nadchodzi zwykle w ostatnich dniach sierpnia lub pierwszych dniach września (przed zbiorami ‘Gali’). 

Wydłubka oczateczka: do zwalczania gąsienic zimujących tego gatunku przystępujemy – w fazie wczesnego zielonego pąka (gąsienice tego gatunku pojawiają się jako pierwsze w sadach jabłoniowych).  

Termin zwalczania gąsienic letniego pokolenia wydłubki zbiega się z terminem zwalczania gąsienic zwójki bukóweczki. Jeżeli loty motyli przedłużają się, konieczne może okazać się wykonanie dodatkowego zabiegu po upływie 2 – 3 tygodni.

Młode stadia gąsienic są trudne do oznaczenia, fot. M. Oleszczak

 

Marcin Oleszczak, Kazgod