Nowe odmiany mają coraz większą zdolność plonotwórczą, lepszą jakość konsumpcyjną czy odporność na choroby infekcyjne, a nawet szkodniki. Często jednak wzrastają ich wymagania uprawowe, a zmniejsza się odporność na stresy. Zmieniające się warunki środowiskowe powodują, że można obserwować objawy dotychczas niespotykane i nieraz trudno jest szybko i jednoznacznie ustalić ich przyczyny. Tylko dobra znajomość wymagań uprawianego gatunku, typu czy odmiany oraz wnikliwa analiza warunków uprawy (monitoring) pozwala na prawidłową diagnozę. Utrudnia ją jednak m.in. to, że:
-
Działanie jednego czynnika, np. temperatury, ograniczające prawidłowy rozwój roślin, może mieć różne następstwa, skutki i objawy, w zależności od powiązań z innymi czynnikami uprawowymi (m.in. wilgotnością powietrza, zasobnością gleby), fazy wzrostu czy cech odmiany.
-
Podobne lub takie same objawy występują na skutek różnych problemów uprawowych — zamieranie stożka wzrostu powodują zarówno niedobory składników (bor), jak i nadmiary (bor!, azot w formie amonowej), co jest wynikiem różnych mechanizmów fizjologicznych — np. słabe lub nadmierne pobieranie tych składników, ograniczona fotosynteza przy niedostatku światła. To, jaki mechanizm zadziała, zależy od warunków uprawy.
Więdnięcie roślin
Przyczyny:
a — zbyt wysokie stężenie soli w podłożu,
b — za suche podłoże,
c — niska temperatura przy za wysokiej wilgotności podłoża,
d — niedobór wapnia w podłożu.
Następstwo: źle działający system korzeniowy, np. uszkodzony (a, b, d) lub niedotleniony (c).
Skutek: niemożność pobrania wody przez korzenie.
Objawy: więdnięcie roślin.
Postępowanie: a — kilkakrotne przemycie podłoża wodą (zwięzłą glebę trzeba najpierw spulchnić); b — stopniowe nawilżanie podłoża (wielkość dawki zależy od zwięzłości gleby); c — podniesienie temperatury podłoża i wietrzenie obiektu; d — jak w przypadku niedoboru wapnia (czyt. HO 4/2006).
Zamieranie stożka wzrostu
Przyczyny:
a — nadmierne zasolenie,
b — nadmiar N-NH4 w podłożu (zwłaszcza przy niskiej intensywności światła),
c — niedobór boru w podłożu lub nieodpowiednie pH,
d — nadmiar boru w podłożu,
e — uszkodzenie roślin preparatem chemicznym lub przez szkodniki.
Następstwa
: uszkodzenie systemu korzeniowego (a), zatrucie tkanek (b, d), zaburzenie metabolizmu rośliny (c), uszkodzenie tkanek (e).
Skutki
: brak przewodzenia wody
i substancji odżywczych (a), zniszczenie tkanek wierzchołkowych (b, d, e).
Objawy
: brązowienie, zasychanie stożka wzrostu lub jego gnicie (przy wysokiej wilgotności a–e), deformacja stożka (e).
Postępowanie
: a, b — kilkakrotne przemycie podłoża wodą (zwięzłą glebę trzeba najpierw spulchnić); c — uregulowanie pH, dolistne nawożenie nawozem mikroelementowym z borem;
d — przemycie podłoża wodą, opryskiwanie roślin saletrą wapniową.
Zahamowanie wzrostu
Przyczyny:
a — nadmierne zasolenie, zbyt zwięzła gleba,
b — nadmiar N w podłożu,
c — niedobór N w podłożu,
d — niedobór K w podłożu,
e — niedobór P w podłożu lub zbyt niska temperatura podłoża i powietrza,
f — niedobór S (u sałaty kruchej), Mo, Cu, B lub Zn w podłożu lub nieodpowiednie pH,
g — nadmiar Zn w podłożu.
Następstwa: uszkodzenie i/lub niedotlenienie systemu korzeniowego (a, g), zasolenie podłoża i ograniczenie pobierania potasu (b), ograniczenie pobierania potasu lub fosforu (d lub e), niedobór N w roślinie (c), zaburzenie metabolizmu rośliny (d–g).
Skutki: ograniczenie wzrostu (fot. 1).
Objawy: liście nieliczne, małe (d–f)
i ciemnozielone (a, b) lub zbyt jasne (c), cienkie ogonki liściowe i wzniesione, powyginane blaszki, dolne liście żółkną (g).
Postępowanie: a — kilkakrotne przemycie podłoża wodą (zwięzłą glebę trzeba najpierw spulchnić); b — podanie dokorzeniowo 30 g/m2 siarczanu potasu (przy zasoleniu 3) lub 50–80 g/dm2monofosforanu potasu; c — dolistne nawożenie saletrą amonową lub azotowym nawozem dolistnym; d — jak punkt b; e — podniesienie temperatury, podanie dokorzeniowo superfosfatu (po ukorzenieniu) i dolistnie nawozu fosforowego; f — uregulowanie pH, opryskiwanie nawozem mikroelementowym wieloskładnikowym lub pojedynczym, w przypadku braku siarki — 2% roztworem siarczanu magnezu i obfite nawadnianie, przy braku molibdenu — oprócz nawozu dolistnego, podać także doglebowo 0,1% roztwór saletry wapniowej; g — dokarmianie wapniem (saletra wapniowa) i fosforem (monofosforan potasu), przed kolejnym cyklem uprawy sałaty wskazane nawożenie doglebowe superfosfatem i kredą lub saletrą wapniową polową.
Fot. 1. Przy uszkodzonym systemie korzeniowym następuje zahamowanie wzrostu,
rośliny są niedożywione i obumierają
Nieprawidłowa budowa główki
Przyczyny:
a — nadmierne zasolenie, zbyt zwięzła gleba,
b — nadmiar N w podłożu,
c — niedobór N w podłożu,
d — niedobór K w podłożu,
e — niedobór P w podłożu,
f — niedobór Cu, B, Zn w podłożu lub nieodpowiednie pH,
g — nadmiar Mn,
h — nadmiar Zn,
i — niska intensywność światła,
j — zbyt wysoka temperatura przy niedoborze światła,
k — nadmierne zgęszczenie roślin (fot. 2),
l — nadmiar N-NH4 w podłożu.
Następstwa: uszkodzenie i/lub niedotlenienie systemu korzeniowego (a, b), ograniczone pobieranie azotu (c), potasu (d) lub fosforu (e), zaburzenie metabolizmu rośliny (f–h), nadmierny wzrost wydłużeniowy tkanek przewodzących (i, j, k) i ciemna barwa liści (l).
Skutki: nieprawidłowy wzrost nerwu głównego i blaszki liściowej.
Objawy: płaskie różyczkowate rozety (a, b), słabe zwijanie główki (c, e), długie międzywęźla i wydłużone ogonki liściowe (i, j, k, l), liście wzniesione, wąskie (e, h) i łyżeczkowate (d, f — niedobór Cu), „tulipanowate” główki (g).
Postępowanie: a — kilkakrotne przemycie podłoża wodą (zwięzłą glebę trzeba najpierw spulchnić); b — podanie dokorzeniowo: 30 g/m2 siarczanu potasu (przy zasoleniu 3) lub 50–80 g/dm2 monofosforanu potasu; c — dolistne nawożenie saletrą amonową lub azotowym nawozem dolistnym; d — patrz pkt b; e — podniesienie temperatury, podanie doglebowo superfosfatu (po ukorzenieniu roślin) i dolistnie nawozu fosforowego; f — uregulowanie pH, opryskiwanie nawozami mikroelementowymi; g — podwyższenie pH, na zlewnych glebach dodatek odkwaszonego torfu wysokiego; h — dokarmianie wapniem (saletra wapniowa) i fosforem (monofosforan potasu), przed kolejnym cyklem uprawy doglebowe nawożenie superfosfatem i kredą lub saletrą wapniową polową; i — doświetlanie, zwiększenie zasolenia podłoża do 2 g NaCl/dm3 (np. przez doglebowe nawożenie siarczanem potasu (nie więcej niż 50 g/m2); j — obniżenie temperatury do 10°C, przy wilgotności powietrza ok. 60%; k — usunięcie części roślin; l — przemycie podłoża wodą, doświetlanie.
Fot. 2. Objawy nadmiernego zagęszczenia roślin,
niedoboru światła i zbyt wysokiej temperatury
Nieprawidłowy wygląd powierzchni blaszki liściowej
Przyczyny:
a — zbyt niska temperatura,
b — nadmierne nawożenie,
c — niedobór P w podłożu lub zbyt niska temperatura, hamująca jego pobieranie,
d — nadmiar N,
e — nadmiar K,
f — niedobór Mn lub S,
g — nadmiar N-NH4,
h — nadmiar Mg,
i — fitotoksyczność niektórych środków ochrony roślin.
Następstwa: zagęszczenie soku komórkowego (a, b), ograniczenie pobierania P i osłabienie przemian energetycznych wpływających na rozrost tkanek (c), nadmierne pobieranie azotu lub potasu ograniczające jednocześnie pobieranie wapnia (d lub e), zatrucie tkanek amonową formą azotu (g), magnezem (h) lub substancją chemiczną (i), zwłaszcza przy niskiej intensywności światła, ograniczającej metabolizm roślin.
Skutki: pogrubienie tkanek miękiszowych (a, b, c), nadmierny rozrost tkanki miękiszowej (fot. 3) w stosunku do tkanek przewodzących (d–f), zaburzenie gospodarki enzymatycznej i wydzielania roślinnych regulatorów wzrostu (h, i, j).
Objawy: twarde skórzaste liście (a–c), pęcherzykowata powierzchnia liści (d, e, f), podwijanie się brzegów liści (d), redukcja powierzchni blaszki liściowej młodych liści, czemu często towarzyszy skręcenie nerwu głównego (g–i).
Postępowanie: podniesienie temperatury i zwiększenie wilgotności podłoża (a, c); utrzymywanie wilgotności podłoża na poziomie 75–80% p.p.w. i opryskiwanie roślin saletrą wapniową (b); opryskiwanie fosforowym nawozem dolistnym (c); doglebowe nawożenie siarczanem potasu, dolistne — saletrą wapniową (d); nawożenie doglebowe i dolistne saletrą wapniową (e); uregulowanie pH i opryskiwanie roślin nawozem mikroelementowym (f); przemywanie podłoża wodą (g, h, i) i doświetlanie (g, h).
Fot. 3. Pęcherzykowate zniekształcenia liści
Przebarwienia wiązek przewodzących
Przyczyny:
a — zbyt niska temperatura, niedobór P,
b — niedobór Cu lub B w podłożu lub nieodpowiednie pH,
c — nadmiar Mn, B lub Zn w podłożu.
Następstwa: nieprawidłowe przemiany biochemiczne w roślinie, w tym syntezy barwników.
Skutki: ograniczenie syntezy chlorofilu i występowanie barwnika antocyjanowego (a), zmiany zabarwienia soku komórkowego, zasychanie komórek w tkankach przewodzących (b, c).
Objawy: nerwy fioletowobrunatne (a), różowawe (przy braku Cu), brązowe (brak boru, nadmiar manganu lub boru), czerwone punkty na nerwach głównych (nadmiar Zn).
Postępowanie: po wystąpieniu takich objawów zabiegi interwencyjne nie są skuteczne, jedynie w przypadku przechłodzenia można oczekiwać „powrotu do normalności” po podniesieniu temperatury i dolistnym zabiegu nawozem fosforowym.
Chlorozy (odbarwienia liści)
Przyczyny:
a — niedobory makropierwiastków w podłożu lub nieodpowiedni wzajemny stosunek pierwiastków w roślinie (fot. 4),
b — niedobór mikroskładników w podłożu lub nieodpowiednie pH,
c — nadmiar Mn, Zn,
d — zaburzenia genetyczne (fot. 5).
Następstwo: zakłócenie metabolizmu rośliny.
Skutek: zaburzenia syntezy chlorofilu.
Objawy: na całej blaszce — stopniowe odbarwianie się starszych liści (fot. 6) aż do barwy żółtej (niedobór N), początkowo bardzo ciemna barwa młodszych liści, a potem odbarwienie „od dołu” (niedobór K), u młodych roślin zielone tylko liścienie (niedobór Mo), młode liście żółtozielone lub punktowane (niedobór Mn), najmłodsze liście żółte (niedobory Mg, Fe, S), chlorotyczne wierzchołki starszych liści (niedobór K, nadmiar Mn); między nerwami — szarozielone punkty (niedobór Mg), powierzchnia jasnozielona (niedobór B), brązowożółta (nadmiar Mn), wyraźnie zarysowane odbarwienia blaszki liściowej bez zmiany jej struktury (d).
Postępowanie: przy chlorozie azotowej lub potasowej — doglebowe nawożenie tymi pierwiastkami, przy magnezowej i mikroskładnikowych — opryskiwanie nawozami mikroelementowymi z magnezem, przy nadmiarze Zn i Mn — podwyższenie pH przez doglebowe nawożenie roztworem saletry wapniowej (0,1%) zabezpieczy tylko rośliny, na których jeszcze nie wystąpiły objawy. Z zaburzeniami genetycznymi (d) trzeba się pogodzić — zdarzają się one jednak bardzo rzadko.
Fot. 4. Nekrozy brzegowe (niedobór potasu) i chloroza między nerwami (niedobór Mg)
przy nadmiarze azotu w roślinie
Fot. 5. Chloroza spowodowana mutacją genetyczną
Fot. 6. Objawy niedoboru azotu
Nekrozy (brązowienie i zasychanie)
Przyczyny:
a — nadmierne zasolenie lub zwięzła gleba,
b — niewłaściwe warunki klimatyczne (czyt. HO 4/2006),
c — niedobór K przy nadmiarze N,
d — niedobór P,
e — niedobór Mn, Zn, Cu podłożu lub nieodpowiednie pH,
f — nadmiar B, Mn w podłożu.
Następstwa: nieprawidłowa gospodarka wodna.
Skutki: bardzo słabe uwodnienie starszych liści między drobnymi nerwami oraz najdelikatniejszych tkanek na wierzchołkach liści.
Objawy: brązowe brzegi liści (fot. 7) na różnych „poziomach” główki (a, b, f — nadmiar B) lub fioletowobrązowe (d); brązowe, poszarpane brzegi (niedobór Mn) lub wierzchołki starszych liś-
ci (c); między nerwami pergaminowe plamki (niedobór Zn), różowawe (niedobór Cu) lub na starszych liściach szarawe, szarobrunatne skupiska między brązowymi nerwami i dziurki (nadmiar Mn).
Postępowanie: Sposób postępowania w razie problemów klimatycznych opisany został w poprzednim numerze „Hasła”, nekrozy brzegowe na starszych liściach szpecą główkę, ale w porę zauważone są sygnałem do natychmiastowego zabiegu według wcześniej podanych zaleceń dla poszczególnych składników. Nekrozy między nerwami pojawiają się jednocześnie na większości roślin w danej uprawie — na zabiegi jest już wtedy za późno.
Fot. 7. Nekrozy przy nadmiernym zasoleniu, zbyt zwięzłej i suchej glebie
Wodniste punkty
Przyczyny:
a — zbyt niska temperatura (b — niska temperatura (
Następstwa: zamarzanie wody w komórkach (a), wnikanie pary wodnej
z powietrza do przestrzeni powietrznych u podstawy komórek szparkowych (b).
Skutki: kryształy lodu rozsadzają komórki (a), komórki rozrywane są pod wpływem ciśnienia wody, zwłaszcza jeśli nie mają odpowiednio silnej „konstrukcji” wapniowej (b).
Objawy: ciemnozielone, wodniste punkty na liściach — fot. 8 (a, b).
Postępowanie: Natychmiast po zauważeniu pierwszych objawów przemarznięcia trzeba stopniowo podnosić temperaturę w obiekcie, żeby kryształy wody rozpuszczały się powoli. Dobrze jest opryskać rośliny letnią wodą (17–20°C), obiekt przewietrzyć po całkowitym rozmrożeniu roślin. Przed przewidywanymi przymrozkami nie należy podlewać sałaty. Przemarznięcie (do –6°C) nie jest szkodliwe dla sałaty w fazie 4- lub 5-liściowej rozety. Ze szklistością liśći mamy do czynienia, gdy przez kilka dni utrzymywała się temperatura
Fot. 8. Uszkodzenia liści po przemarznięciu
