Zaczęło się od winorośli
Bakteria ta po raz pierwszy została wyizolowana w USA w 1987 r. z winorośli (Vitis vinifera), jako czynnik sprawczy choroby Pierce’a. W Europie pierwsze doniesienia o podejrzeniu wystąpienia tego organizmu pojawiły się w 1996 r. i pochodziły z Kosowa. W 2013 r. patogen ten został uznany za sprawcę poważnych szkód w sadach drzew oliwnych (Olea europaea) w regionie Apulia, w południowych Włoszech. Dotychczas spowodował tam obumarcie około miliona nawet kilkusetletnich drzew, co skutkuje nie tylko dużymi stratami gospodarczymi, lecz także zubożeniem krajobrazu i uszczerbkiem dla dziedzictwa kulturowego Włoch.
W 2015 r. bakteria została wykryta na terytorium Francji (na Korsyce) na roślinie krzyżownicy bukszpanolistnej (Polygala myrtifolia). W ostatnich miesiącach stwierdzono kilka kolejnych przypadków wykrycia bakterii X. fastidiosa: na terenie południowej Francji w regionie Prowansja-Alpy- Lazurowe Wybrzeże oraz w Niemczech na roślinach oleandra i rozmarynu. Dotychczas nie ustalono drogi przedostania się bakterii na terytorium Europy.
Długa lista żywicieli
Bakteria X. fastidiosa w Unii Europejskiej ma status organizmu szkodliwego, podlegającego obowiązkowi zwalczania w przypadku stwierdzenia na roślinie lub materiale roślinnym. Duże zagrożenie agrofaga dla upraw w Europie, w tym w Polsce, jest związane z szerokim zakresem roślin żywicielskich, który obejmuje 75 rodzin botanicznych, 204 rodzaje i ponad 359 gatunków. Patogen może być sprawcą chorób roślin z rodzajów: cytrus (Citrus), orzech (Juglans), magnolia (Magnolia), oliwka (Olea), brzoskwinia, czeremcha, czereśnia, laurowiśnia, morela, wiśnia, śliwa, migdałowiec (Prunus), winorośl (Vitis), borówka (Vaccinium), akacja (Acacia), klon (Acer), dąb (Quercus), wiąz (Ulmus), morwa (Morus), oleander (Nerium), lawenda (Lavandula). Gospodarzami choroby mogą być również liczne gatunki roślin dziko rosnących oraz chwastów (np.: traw, turzyc, lilii, różnego rodzaju krzewów i drzew), a lista potencjalnych żywicieli agrofaga ciągle się wydłuża.
Biologia patogenu i objawy chorobowe
Istotne znaczenie w rozprzestrzenianiu choroby ma porażony materiał roślinny, a także wektory – owady ssące odżywiające się sokiem ksylemu zdrewniałej tkanki roślinnej. Są to przede wszystkim owady należące do rodzin: Cicadellidae, Aphrophoridae oraz Cercopidae. Bakterie pobrane wraz z sokiem roślinnym rozmnażają się, pozostając w ciele owadów, które przenoszą chorobę na następne rośliny żywicielskie. Wprawdzie owady samodzielnie przemieszczają się tylko na krótkie odległości – do 100 metrów, jednak wspomagane prądami powietrza mogą pokonać bardzo długie dystanse, w dużym stopniu przyczyniając się do rozprzestrzeniania choroby.
Proces chorobowy polega na zasiedlaniu przez bakterie wiązek przewodzących tkanki ksylemu, co utrudnia transport wody oraz składników mineralnych w roślinie. Skutkuje to wystąpieniem objawów chorobowych w postaci więdnięcia i opadania liści, żółknięcia lub brązowienia brzegów blaszki liściowej (fot. 1a) lub wierzchołków pędów, które zasychają (fot. 1b).
Fot.1. Objawy porażenia oleandra przez Xylella fastidiosa: zasychanie brzegów liści…
… i zasychające wierzchołki pędów
Jesienią szczególnie widoczne są brązowe plamy na liściach otoczone wąską żółtą obwódką (fot. 2). Utrata liści przed osiągnięciem dojrzałości przez roślinę występuje jednocześnie z formowaniem zniekształconych nowych liści, a czasami również z wytwarzaniem zdeformowanych owoców. Na pędach mogą powstać wewnętrzne lub zewnętrzne przebarwienia, mogą wystąpić zaburzenia ich wzrostu lub zamieranie.
Fot. 2. Liście czereśni z objawami wskazującymi na występowanie Xylella fastidiosa
Komórki bakterii X. fastidiosa mogą występować również w korzeniach roślin, co sprzyja rozprzestrzenianiu tego organizmu podczas zabiegów szczepienia roślin. Stwierdza się również bezobjawowe formy porażenia – wówczas rośliny są rezerwuarem bakterii.
Objawy chorobowe powodowane przez X. fastidiosa występują w różnych kombinacjach i mogą być mylone z symptomami powodowanymi przez inne agrofagi lub czynniki abiotyczne, np. niekorzystne warunki środowiska, niedobór w podłożu wody lub takich minerałów, jak bor, miedź lub fosfor, czy poparzenie promieniowaniem słonecznym. Istotne znaczenie dla rozwoju infekcji ma wysoka temperatura otoczenia, która może spowodować opóźnienie wystąpienia objawów chorobowych nawet o rok. Porażenie nie prowadzi bezpośrednio do zamierania rośliny, lecz czyni ją bardziej podatną na wtórne infekcje. Koncentracja bakterii w roślinie jest uzależniona od czynników środowiska oraz gatunku rośliny.
Obowiązkowy monitoring
Z uwagi na wysokie prawdopodobieństwo zadomowienia się agrofaga na terytorium Unii Europejskiej oraz z powodu braku skutecznych metod jego zwalczania, jak również wywoływanych przez niego poważnych skutków gospodarczych, w przypadku zwiększenia zasięgu występowania tego organizmu w Unii Europejskiej, decyzją wykonawczą Komisji (UE) 2015/789 z dnia 18 maja 2015 r. państwa członkowskie mają obowiązek prowadzenia urzędowego monitoringu pod kątem obecności bakterii X. fastidiosa na swoich terytoriach.
Wdrażając postanowienia tej decyzji, zasady postępowania przy zwalczaniu i zapobieganiu rozprzestrzenianiu patogenu w Polsce określono rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 10 czerwca 2015 r. (Dz. U. poz. 865). Inspektorzy Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa prowadzą lustracje, kontrole roślin i produktów roślinnych oraz pobierają próbki z upraw i z przesyłek wwożonych do kraju, a w przypadku jakiegokolwiek podejrzenia o porażenie – kierują je do badań w laboratoriach Inspekcji.
Kluczowe znaczenie dla skutecznego przeciwdziałania wystąpieniu choroby w Polsce ma czujność importerów i producentów materiału roślinnego, szczególnie roślin podatnych na porażenie przez X. fastidiosa. Wszelkie podejrzenia wystąpienia choroby w kraju powinny być niezwłocznie zgłaszane właściwemu miejscowo wojewódzkiemu inspektorowi ochrony roślin i nasiennictwa. Wczesne wykrycie choroby i zastosowanie obowiązujących procedur dają szansę zapobieżenia jej rozprzestrzenieniu i uniknięcia poważnych strat gospodarczych.
Anna Kołodziejska
Główny Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa – Centralne Laboratorium w Toruniu
Fot. 1, 2 M. Saponari
Artykuł pochodzi z numeru 12/2016 „Hasła Ogrodniczego”
