Urzędowo kontrolowane
Świadomość szkodliwości chorób wirusowych, wirozopodobnych i bakteryjnych (w tym fitoplazmatycznych) oraz ich znaczenia w produkcji szkółkarskiej i sadowniczej przyczyniła się do stworzenia systemu urzędowej kontroli materiału szkółkarskiego w kilku krajach Europy, m.in. w Polsce. Opracowane zostały obowiązujące w krajach Unii Europejskiej schematy produkcji oraz kwalifikacji zrazów i podkładek drzew owocowych wolnych od wirusów, wiroidów i fitoplazm. Podstawy unijnego systemu ochrony roślin zawarte są w przepisach dyrektywy Rady nr 2000/29/EC (ujednolicona wersja dyrektywy nr 77/93/EWG), określających środki ochronne przeciwko wprowadzaniu na obszar Wspólnoty organizmów szkodliwych dla roślin lub produktów roślinnych albo przedmiotów oraz przeciwko ich rozprzestrzenianiu na obszarze UE. Zapisy tej dyrektywy zostały przeniesione do prawa polskiego w ustawie z 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin (Dz. U. z 2004 r. nr 11 poz. 94 z późn. zm.) oraz w rozporządzeniu ministra rolnictwa i rozwoju wsi z 26 marca 2004 r. w sprawie zapobiegania wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów kwarantannowych (Dz. U. nr 61, poz. 571 z późn. zm.). Lista organizmów kwarantannowych, których wprowadzanie oraz rozprzestrzenianie na terytorium Wspólnoty jest zabronione, znajduje się w załącznikach 1. i 2. do rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi z 26 marca 2004 r. (Dz. U. nr 61, poz. 571 ze zm.) w sprawie zapobiegania wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów kwarantannowych. Szczegółowe wymagania dotyczące wytwarzania i jakości materiału szkółkarskiego roślin sadowniczych zawarte są w załączniku 9. do rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi z 8 marca 2004 r. (Dz. U. z 2004 r. nr 59 poz. 565). Dostosowując polskie przepisy do odpowiednich wymagań obowiązujących w krajach UE, 1.05.2004 r. wprowadzono nową kategorię: materiał szkółkarski CAC (Conformitas Agraria Communitatis) spełniający minimalne wymagania jakościowe (czyt. też „Szkółkarstwo” 1/2004). W Polsce funkcjonują obecnie dwie kategorie jakościowe: materiał elitarny i kwalifikowany oraz CAC.
Za elitarny albo kwalifikowany materiał szkółkarski uznaje się materiał, do którego wytwarzania użyto składników elitarnych albo kwalifikowanych. Do wyprodukowania materiału szkółkarskiego wolnego od wirusów konieczne jest stosowanie wolnych od wirusów (ww) podkładek, zrazów (oczek), nasion i sadzonek. Elitarne i kwalifikowane plantacje szkółkarskie powinny być zakładane na gruntach lub w podłożach uznanych za wolne od mątwika (Globodera spp.) i grzyba Synchytrium endobioticum wywołującego raka ziemniaka. Dodatkowo wymagane jest, aby szkółkarskie plantacje materiału elitarnego i kwalifikowanego z rodzajów Prunus, Rubus i Fragaria zakładane były na gruntach lub w podłożach uznanych za wolne od nicieni z rodzajów długacz (Longidorus spp.) i sztylak (Xiphinema spp.).
Dla materiału szkółkarskiego CAC nie obowiązują: status zdrowotności, stopnie kwalifikacji, parametry jakości zewnętrznej oraz bezwzględna czystość gatunkowa i odmianowa. Materiał ten musi być jednak wolny nie tylko od organizmów podlegających obowiązkowi zwalczania, ale również od organizmów niekwarantannowych, które mogą obniżyć jego jakość.
W Polsce zasady kwalifikacji ustalane są przez Główny Inspektorat Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN). Chociaż kontrolę materiału roślinnego przeprowadza się na etapie produkcji szkółkarskiej, to jednak podstawą do wydawania certyfikatów zdrowotności są świadectwa pochodzenia materiału szkółkarskiego oraz wyniki lustracji szkółek przeprowadzane przez inspektorów okręgowych Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa.
Zasady produkcji
Mając na względzie wagę problemów, jakie w produkcji sadowniczej niosą ze sobą wirusy, wiroidy i fitoplazmy, ISK w Skierniewicach czynił starania o zorganizowanie ośrodka produkującego wolny od chorób wirusowych i wirozopodobnych wyjściowy materiał szkółkarski roślin sadowniczych. Po przyznaniu przez Ministerstwo Rolnictwa funduszy na ten cel w 1995 r. utworzono Ośrodek Elitarnego Materiału Szkółkarskiego w Prusach działający jako jednostka organizacyjna instytutu. Podstawowym zadaniem ośrodka jest uzyskiwanie, rozmnażanie i utrzymywanie wyjściowego materiału roślin sadowniczych wolnego od chorób wirusowych i wirozopodobnych. Rośliny te służą do produkcji zrazów, podkładek, drzewek i sadzonek do dalszego rozmnażania.
Przygotowanie materiału szkółkarskiego drzew owocowych odbywa się według określonego schematu. Pierwszym etapem jest wyszukanie i zgromadzenie materiału kandydackiego drzew owocowych i ich podkładek. Materiał ten wyselekcjonowany jest z roślin o cechach pomologicznych typowych dla danego gatunku i odmiany. Jeśli po przeprowadzeniu testów na obecność wirusów i patogenów wirusopodobnych nie jest możliwe wyselekcjonowanie zdrowych roślin kandydackich, zostają one poddawane zabiegom pozwalającym na eliminację wirusów. Najczęściej w tym celu stosuje się termoterapię, którą przeprowadza się w temperaturze 36–38OC przez 1–2 miesięcy. Wierzchołki pędów wyrastających w wysokiej temperaturze służą jako zrazy do szczepienia na zdrowych podkładkach. Skuteczną metodą uwalniania podkładek wegetatywnych od wirusów, wiroidów i fitoplazm jest prowadzenie kultur merystemów lub pąków wierzchołkowych o wielkości 0,3–3 mm i rozmnażanie ich w warunkach in vitro na pożywkach (mikrorozmnażanie). Mikrorozmnażanie podkładek drzew owocowych może jednak w niektórych przypadkach skutkować zmianami w genotypie roślin, dlatego konieczne jest potwierdzenie ich tożsamości odmianowej. Skuteczność terapii badana jest poprzez wykonanie testów na obecność wirusów, fitoplazm i wiroidów.
Materiał przedbazowy pochodzi z tożsamych odmianowo roślin kandydackich. Wolne od wirusów i patogenów wirusopodobnych rośliny przedbazowe rosną w pojemnikach bez kontaktu korzeni z glebą lub w odkażonym podłożu w pomieszczeniach zabezpieczonych siatką (karkasach — fot. 1). Testowanie powtarza się okresowo, w celu sprawdzenia zdrowotności i wyselekcjonowania roślin danej odmiany wolnych od wirusów (status ww) mogących służyć jako materiał wyjściowy do dalszego rozmnażania. Rośliny przedbazowe wolne od wirusów, wiroidów i fitoplazm oraz zachowujące tożsamość odmianową stanowią materiał rozmnożeniowy dla elitarnych i kwalifikowanych sadów matecznych do pozyskiwania zrazów i nasion, dla plantacji podkładek wegetatywnych i generatywnych, a także dla szkółek drzewek i plantacji uszlachetnionych podkładek.
Fot. 1. Pomieszczenie owadoszczelne (karkas) do utrzymywania roślin przedbazowych wolnych od wirusów i patogenów wirusopodobnych
Materiał elitarny
— pod tym pojęciem należy rozumieć materiał szkółkarski wytworzony z materiału przedbazowego, zgodnie z zasadami utrzymywania tożsamości odmiany, ochrony przed chorobami i szkodnikami, spełniający wymagania szczegółowe dla poszczególnych gatunków i przeznaczony do reprodukcji materiału kwalifikowanego.
Materiał kwalifikowany
to materiał szkółkarski otrzymany z materiału elitarnego spełniający wymagania szczegółowe dla poszczególnych gatunków i przeznaczony do zakładania sadów owocujących.
Mateczniki podkładek, szkółki i sady mateczne
Materiał do założenia mateczników podkładek wegetatywnych drzew owocowych otrzymuje się z roślin przedbazowych uzyskanych metodą mikrorozmnażania, sadzonkowania lub z odkładów. Podkładki przeznaczone do założenia matecznika podkładek wegetatywnych drzew ziarnkowych nie mogą być starsze niż dwuletnie, zaś podkładek drzew pestkowych muszą być jednoroczne. Materiał do założenia plantacji podkładek kategorii „kwalifikowane” pochodzi z plantacji matecznych albo podkładek zakwalifikowanych w kategorii „elitarne”. Mateczniki elitarne drzew ziarnkowych utrzymuje się do 8 lat, zaś drzew pestkowych — do 6 lat. Mateczniki kwalifikowane utrzymuje się, odpowiednio, do 12 i do 10 lat.
Nasiona do produkcji generatywnych podkładek drzew pestkowych pobiera się z kwalifikowanych sadów nasiennych. Podkładki generatywne jabłoni i grusz uznawane są za wolne od chorób wirusowych i wirozopodobnych, gdyż wywołujące je patogeny nie przenoszą się przez nasiona oraz pyłek jabłoni czy grusz.
Sady mateczne do pozyskiwania nasion zakładane są z drzewek elitarnych przeznaczonych do sadów nasiennych. Sady mateczne do pozyskiwania nasion drzew pestkowych powinny być testowane co 4 lata na obecność chorób wirusowych przenoszonych przez pyłek i wektory (mszyce, skoczki). Pierwsze testowanie należy wykonać na dwuletnich drzewkach. W przypadku wykrycia wirusów chore drzewa należy usunąć i testowanie powtarzać w następnym roku, aż do uzyskania negatywnych wyników dla całego sadu. W sadach nasiennych drzew ziarnkowych nie ma konieczności prowadzenia testów, ponieważ wirusy, a także patogeny wirusopodobne jabłoni i grusz, nie przenoszą się przez pyłek ani przez nasiona. Długość okresu użytkowania sadów matecznych zależy od ich stanu zdrowotności i produktywności.
Sady mateczne do pozyskiwania zrazów (oczek), tzw. sady zraźnikowe, zakładane są z drzewek elitarnych przeznaczonych dla sadów zraźnikowych. Sady drzew pestkowych utrzymuje się do 6 lat, zaś ziarnkowych — do 8 lat. Zraźniki drzew ziarnkowych, w odróżnieniu od pestkowych, mogą być dopuszczone do owocowania.
Szkółki drzewek i plantacje uszlachetnionych podkładek zakłada się z materiału elitarnego lub kwalifikowanego przeznaczonego dla szkółek. Drzewka w stopniu elity nie mogą być starsze niż dwuletnie (o ile nie owocowały), zaś drzewka kwalifikowane nie mogą być starsze niż czteroletnie.
Które wirusy, wiroidy i fitoplazmy?
Drzewka i podkładki do elitarnych i kwalifikowanych sadów matecznych do pozyskiwania zrazów i nasion, plantacje podkładek wegetatywnych i generatywnych oraz szkółki drzewek i plantacje uszlachetnionych podkładek powinny być wolne od organizmów podlegających obowiązkowi zwalczania: wirusa nekrotycznej rdzawej pstrości czereśni, wirusa szorstkości liści czereśni, wirusa ospowatości śliwy (fot. 2 i 3), wirusa pierścieniowej plamistości pomidora, latentnego wiroida mozaiki brzoskwini (fot. 4 i 5), fitoplazmy proliferacji jabłoni (fot. 6 i 7), fitoplazmy rozetowatości brzoskwini, fitoplazmy choroby X brzoskwini, fitoplazmy żółtaczki brzoskwini, fitoplazmy zamierania gruszy (fot. 8).
Fot. 2. Liście śliwy porażonej wirusem ospowatości śliwy (PPV)
Fot. 3. Śliwka porażona wirusem ospowatości śliwy
Fot. 4. Objawy wywołane przez utajony wiroid mozaiki brzoskwini (PLMVd)
Fot. 5. Uszkodzenie owocu brzoskwini porażonej przez utajony wiroid mozaiki brzoskwini
Fot. 6. Miotlastość pędu jabłoni wywołana przez fitoplazmę proliferacji jabłoni (AP)
Fot. 7. Zdrobnienie owoców spowodowane porażeniem przez fitoplazmę proliferacji jabłoni —
z lewej owoc z drzewa zdrowego
Fot. 8. Przedwczesne przebarwianie się liści gruszy porażonej
przez fitoplazmę zamierania gruszy (PDMLO)
Elitarny i kwalifikowany materiał szkółkarski, poza wymienionymi chorobami wirusowymi i wirozopodobnymi, powinien być także wolny od innych organizmów, które mogą wpływać na obniżenie jego jakości. Konieczne jest zwłaszcza stwierdzenie, że poszczególne gatunki wolne są od wymienionych poniżej chorób.
Jabłoń: chlorotyczna plamistość liści jabłoni, mozaika jabłoni, żłobkowatość pnia jabłoni, jamkowatość pnia jabłoni, epinastia i zamieranie odmiany Spy, proliferacja jabłoni, gumowatość drewna jabłoni, spłaszczenie konarów, zdrobnienie owoców, zielona marszczyca jabłek, podkówkowate spękanie jabłoni, szorstkość skórki jabłek, gwiaździste spękanie jabłek, plamistość pierścieniowa jabłek, pierścieniowe ordzawienie jabłek.
Grusza i pigwa: pierścieniowa mozaika gruszy (wywoływana przez wirus chlorotycznej plamistości liści jabłoni), żółtaczka nerwów gruszy (wywoływana przez wirus jamkowatości pnia jabłoni), zamieranie gruszy, kamienistość miąższu gruszek, pęcherzowate zrakowacenia gruszy, spękanie kory, nekroza kory, szorstkość kory, sadzowata pierścieniowa plamistość pigwy, gumowatość drewna, żółta plamistość pigwy.
Wiśnia i czereśnia: nekrotyczna plamistość pierścieniowa drzew pestkowych, żółtaczka wiśni, chlorotyczna plamistość liści jabłoni, liściozwój czereśni, zdrobnienie owoców czereśni, zielona plamistość pierścieniowa czereśni, pierścieniowa plamistość maliny, mozaika jabłoni, mozaika gęsiówki, cętkowana plamistość liści czereśni, pierścieniowa plamistość truskawki, czarna pierścieniowa plamistość pomidora, europejska żółtaczka drzew pestkowych, rdzawa pstrość czereśni, nekrotycznordzawa plamistość czereśni.
Śliwa: ospowatość śliwy, nekrotyczna plamistość pierścieniowa drzew pestkowych, karłowatość śliwy, mozaika wstęgowa śliwy, chlorotyczna plamistość liści jabłoni, mozaika jabłoni, pierścieniowa plamistość mirabelki, europejska żółtaczka drzew pestkowych.
Brzoskwinia: chlorotyczna plamistość liści jabłoni, mozaika jabłoni, zielona pierścieniowa pstrość czereśni, ospowatość śliwy, nekrotyczna plamistość pierścieniowa drzew pestkowych, karłowatość śliwy, pierścieniowa plamistość truskawki, czarna pierścieniowa plamistość pomidora, europejska żółtaczka drzew pestkowych, mozaika brzoskwini, gwiaździsta plamistość brzoskwini.
Morela: chlorotyczna plamistość liści jabłoni, mozaika jabłoni, ospowatość śliwy, nekrotyczna plamistość pierścieniowa drzew pestkowych, karłowatość śliwy, europejska żółtaczka drzew pestkowych, gwiaździsta plamistość brzoskwini.
* Fitoplazmy, do niedawna zwane organizmami mikoplazmopodobnymi (mikoplazmami), należą do gromady bakterie. Mają jednak odmienną budowę (m.in. brak ściany komórkowej, obecność trójwarstwowej błony cytoplazmatycznej) i, w odróżnieniu od bakterii, nie można fitoplazm hodować na sztucznych pożywkach. Dlatego omawiane są wraz z wirusami i wiroidami.
