W rzeczywistości okres prewencji ustala się w trakcie przygotowania środka ochrony roślin do rejestracji. W procesie badań poprzedzających rejestrację są również ujęte doświadczenia mające na celu precyzyjne określenie prewencji. Zakres prowadzonych badań oraz obowiązujące metodyki tych badań są oficjalnie ustalane w Unii Europejskiej i są jednakowe dla wszystkich środków ochrony roślin oraz wszystkich krajów członkowskich. Obecnie okres prewencji określa się dla ludzi i zwierząt, a w tym dla pszczoły miodnej. Parametr ten może obejmować godzinę lub kilka godzin, jeden lub kilka dni, może również być określony jako „nie dotyczy”.
Okres prewencji dla pszczół jest jednym z podstawowych parametrów, który pozwala na planowanie zabiegów ochrony roślin z uwzględnieniem bezpieczeństwa pszczół. Zapewnienie bezpieczeństwa pszczołom jest jednym z bardzo ważnych celów współczesnej ochrony roślin, ponieważ zapylenie przez pszczoły jest gwarancją uzyskania wysokiego i dobrego jakościowo plonu wielu gatunków roślin uprawnych.
Należy mieć świadomość, że pszczoły to nie tylko pszczoła miodna, a szereg gatunków owadów należących w systematyce do nadrodziny pszczoły – Apoidea. Jedną z wspólnych cech wszystkich pszczół jest pobieranie przez owady dorosłe, jak również przez larwy, wyłącznie pokarmu kwiatowego – nektaru i pyłku. Na świecie występuje około 20 – 25 tysięcy gatunków pszczół. W Polsce występuje ponad 450 gatunków. Większość z nich to gatunki samotnie żyjące, a tylko nieliczne w naszej strefie klimatycznej tworzą społeczeństwa podobne do rodziny pszczoły miodnej.
Jednym z czynników mogących ograniczać liczebność pszczoły miodnej i innych dziko żyjących zapylaczy są zatrucia środkami ochrony roślin. Jakkolwiek postęp w doborze środków ochrony roślin i technice ich stosowania, a także przepisy prawne znacznie zagrożenie to ograniczyły, to jednak błędy oraz często niedostateczna wiedza i przygotowanie zawodowe plantatorów czy wykonawców zabiegów ochrony roślin są nadal przyczyną zatruć pszczół.
Do podstawowych i najczęściej popełnianych błędów należą:
- nieprzestrzeganie zapisów etykiety środków ochrony roślin,
- nieprawidłowy dobór środków ochrony roślin i dawek,
- nieprawidłowy dobór terminu zabiegu chemicznej ochrony,
- nieprawidłowa technika zbiegu,
- stosowanie niedozwolonych na danej uprawie środków ochrony roślin,
- brak przygotowania wykonawców zabiegów,
- stosowanie niezalecanych mieszanin środków ochrony roślin.
Zatrucia pszczół powodowane przez środki ochrony roślin są obserwowane każdego roku, a ich liczba na przestrzeni lat spada. Notowane zatrucia dotyczą wyłącznie pszczoły miodnej, jednak w pewien sposób należy odnieść je do innych, dziko żyjących gatunków pszczół.
Jeżeli dojdzie do zatrucia rodzin pszczoły miodnej, to najprawdopodobniej w podobnym stopniu zatruciu ulegają pszczoły innych gatunków występujące w tym samym czasie na danej plantacji. Na przykład na rzepaku ozimym stwierdzono występowanie, obok pszczoły miodnej, jeszcze ponad 100 gatunków innych pszczół. Źle wykonane zabiegi chemiczne w rzepaku mogą doprowadzić do zatruć nie tylko pszczoły miodnej, ale także wielu innych gatunków. Nawet jeżeli w uprawie nie występuje pszczoła miodna, a w okolicy nie ma pasiek, nie oznacza to braku obecności pszczół – najprawdopodobniej w łanie są inne gatunki tych owadów. Należy zatem mieć świadomość, jak olbrzymie straty dla człowieka i środowiska mogą nieść ze sobą nieodpowiedzialne i nieodpowiednie stosowanie środków ochrony roślin.
Aby w prawidłowy sposób chronić pszczołę miodną i inne dziko żyjące zapylacze należy w odpowiedni sposób planować i prowadzić chemiczną ochronę roślin. Okres prewencji dla pszczół to jeden z najważniejszych parametrów pomocnych przy planowaniu zabiegów. Przestrzegając okresu prewencji z powodzeniem można zminimalizować ryzyko niekorzystnego oddziaływania środków ochrony roślin na pszczoły. Należy jednak prawidłowo rozumieć oraz korzystać z tego parametru.
W przypadku okresu prewencji obejmującego kilka godzin lub dni interpretacja jest prosta. Natomiast jak prawidłowo należy rozumieć zapis: „okres prewencji dla pszczół – nie dotyczy”?
Taki zapis może zawierać środek ochrony roślin w dwóch przypadkach. Pierwszy występuje wtedy, gdy w procesie rejestracji na podstawie badań potwierdzone zostanie niskie ryzyko danego środka dla pszczoły miodnej. Takie środki dają możliwość zminimalizowania ewentualnego, niekorzystnego oddziaływania zabiegu ochroniarskiego na pszczoły.
Natomiast z drugim przypadkiem mamy do czynienia wtedy, gdy kontakt danego środka z pszczołą miodną, przy prawidłowym stosowaniu, jest wykluczony. W tej grupie znajdują się zaprawy, środki do stosowania w pomieszczeniach zamkniętych, ale także takie, których zakres stosowania nie pozwala na styczność z pszczołami, a więc np. można go stosować tylko poza okresem kwitnienia lub w uprawach nieoblatywanych przez pszczoły. Często są to jednak środki toksyczne i bardzo toksyczne dla pszczół, a najmniejszy błąd w ich zastosowaniu może spowodować zagrożenie dla pszczół, a w konsekwencji ich zatrucia.
Jak zatem poprawnie rozumieć takie zapisy i korzystać z chemicznych środków w bezpieczny sposób? Podstawowym wymogiem jest zapoznanie się z pełną treścią etykiety środka ochrony roślin i przestrzeganie zapisów w niej zawartych. To właśnie etykieta jest źródłem informacji o okresie prewencji. W etykiecie jest zawarty szczegółowy zakres oraz prawidłowe terminy stosowania, a także ograniczenia w stosowaniu, mające na celu ograniczenie ewentualnego zagrożenia dla pszczół. W punkcie 7 w etykiecie można znaleźć takie zapisy, jak np: „nie stosować na roślinach w czasie kwitnienia oraz gdy w uprawie znajdują się kwitnące chwasty”. Przestrzeganie takich zapisów jest niezwykle ważne pod względem bezpieczeństwa pszczół.
Wracając do przykładu rzepaku ozimego warto jako przykład przeanalizować zarejestrowane insektycydy w ochronie rzepaku. W tabeli 1 przedstawiono charakterystykę tych środków pod względem oddziaływania na pszczoły. Tabelę przygotowano na podstawie informacji zawartych w etykietach insektycydów i pokazuje ona dwojakie znaczenie zapisu „okres prewencji dla pszczół – nie dotyczy”, a także wskazuje na potrzebę wnikliwego zapoznania się z treścią całej etykiety.
Okres prewencji to ważny parametr, pozwalający minimalizować możliwe ryzyko związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin. Niezwykle istotnym jest prawidłowe posługiwanie się prewencją, a także przestrzeganie zapisów etykiety środków ochrony roślin. Nie można także zapomnieć, iż ochrona zapylaczy podczas stosowania środków chemicznych jest wymogiem prawnym. Zapylacze mają również swoje bardzo ważne miejsce w integrowanej ochronie roślin, która obowiązuje w całej Unii Europejskiej od 1 stycznie 2014 r. Rozumiejąc rolę pszczół w produkcji roślinnej każdy plantator powinien świadomie chronić zapylacze, zarówno pszczołę miodną, jak również inne gatunki, dziko żyjących pszczół.
Tabela 1. Insektycydy stosowane w ochronie rzepaku – porównanie pod względem bezpieczeństwa dla pszczół
* – informacje podane w tabeli mają charakter ogólny dla całej grupy środków. Przed zastosowaniem należy zapoznać się z etykietą danego środka w celu ograniczenia ryzyka dla ludzi, zwierząt i środowiska
Grzegorz Pruszyński
Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu
Źródło: materiały firmy Sumi Agro
