Główną grupą szkodników sałaty są mszyce (Aphididae). Najczęściej spotykane są mszyce zasiedlające liście – niewielka, długości 2 mm – mszyca brzoskwiniowo-ziemniaczana (Myzus persicae) oraz nieco większa – wielkości do 3 mm – mszyca ziemniaczana smugowa (Macrosiphum euphorbiae). Coraz większym problemem może być mszyca porzeczkowo-sałatowa (Nasonovia ribisnigri) – znaleziono już kolonie tej mszycy o wysokiej odporności na kilka najczęściej stosowanych insektycydów. Szkodnikiem sałaty jest również bawełnica topolowo- sałatowa (Pemphigus bursarius), która w odróżnieniu od poprzednich gatunków, zasiedla korzenie sałaty, głównie w uprawie wiosennej.
Ze względu na częste i liczne występowanie mszyc oraz sposób zasiedlania roślin, są one bardzo groźne dla upraw sałaty. Mszyce żerują w dużych koloniach, głównie na dolnej stronie liści. Odżywiają się sokiem roślinnym, powodując osłabienie i zahamowanie wzrostu roślin oraz zniekształcenie liści. Oprócz tego przenoszą wirusy powodujące choroby, np. mozaiki sałaty. Progiem zagrożenia są pojedyncze osobniki zaobserwowane na roślinie, gdyż już niewielka obecność mszyc dyskwalifikuje główki jako produkt handlowy.
Sposoby zwalczania mszyc
Zwalczanie mszyc występujących na sałacie w uprawie polowej jest trudne, ponieważ najczęściej zasiedlają one dolną stronę liści, gdzie ciecz użytkowa nie zawsze dociera. Bardzo ważne jest systematyczne sprawdzanie roślin, co najmniej raz w tygodniu przez cały okres wegetacji i opryskanie ich w momencie zauważenia pierwszych owadów. Do zwalczania mszyc w uprawie sałaty w Polsce zarejestrowane są: Pirimor 500 WG i Movento 100 SC. Zabieg należy powtórzyć po 14 dniach, w miarę potrzeby.
W Instytucie Ogrodnictwa prowadzone są również badania nad zastosowaniem środków naturalnych, działających maskująco lub odstraszająco, zawierających np. związki pochodzące z roślin żywicielskich, na których mszyce zimują. Testowana mieszanina lotnych związków uzyskanych z czarnej porzeczki maskowała obecność związków wydzielanych przez sałatę, przyciągających mszycę porzeczkowo-sałatową. W dużym stopniu ograniczało to stopień zasiedlenia roślin przez kolonie tego szkodnika. Podobne działanie mają również związki ekstrahowane z czosnku. Na rynku są też dostępne odmiany sałaty odporne na mszycę porzeczkowo- sałatową.
W integrowanych i ekologicznych uprawach, do zwalczania mszyc na sałacie uprawianej w polu można stosować środki mające w swoim składzie żywe organizmy, np. drapieżne larwy złotooków (Chrysopa, Crisopak). Preparaty zawierają larwy drugiego stadium rozwojowego, które nanosi się bezpośrednio w miejsca zasiedlone przez mszyce. Złotooki po przepoczwarczeniu najczęściej odlatują, dlatego aplikacje należy powtarzać w miarę potrzeb. Dużą zaletą tego typu zwalczania jest to, że larwy złotooków atakując ofiarę, wysysają wnętrzności, natomiast pozostałości martwych mszyc zupełnie zasychają i trudno je później odnaleźć w roślinie. Prowadzone są również badania nad możliwością wykorzystania larw biedronki dwukropki do zwalczania mszyc w uprawach polowych.
W integrowanej ochronie warto też pamiętać o innych czynnikach ograniczających występowanie mszyc, jak: właściwa lokalizacja uprawy (w miarę możliwości jak najdalej od roślin żywicielskich: plantacji porzeczek, nasadzeń topoli), czy np. stosowanie okryw ograniczających dostęp szkodnika w początkowej fazie wzrostu roślin.
Uwaga na ślimaki
Ważną grupę szkodników sałaty stanowią ślimaki. W uprawach niechronionych mogą wyrządzać duże szkody, gdyż uszkadzają zarówno młode, jak i starsze rośliny. Wygryzają w liściach dziury, powodując niekiedy całkowity gołożer, zanieczyszczają również główki odchodami. Są trudne do zauważenia, ponieważ żerują w nocy, a w ciągu dnia kryją się między liśćmi sałaty. O ich obecności, oprócz uszkodzeń, świadczą także ślady śluzu na liściach i podłożu. Progiem zagrożenia jest zaobserwowanie do 10% uszkodzonych roślin. Ślimaki oskorupione rzadko powodują większe uszkodzenia warzyw. Głównymi sprawcami szkód są ślimaki nagie – głównie śliniki, pomrowiki i pomrowy. Zwalczanie ślimaków na małych powierzchniach upraw polega na ich zbieraniu lub wyłapywaniu przy pomocy różnych przynęt i pułapek, np. ustawionych skośnie do ziemi desek, kartonów, pod którymi w ciągu dnia ślimaki będą się chować.
Ukrywające się tam szkodniki trzeba zbierać codziennie i niszczyć. Można też stosować tzw. pułapki piwne – wkopane w ziemię naczynia, do których wlewa się piwo. Pułapki te są bardzo atrakcyjne dla ślimaków – przywabione do pułapki osobniki wpadają do środka i topią się.
Duże szkody w uprawie sałaty wyrządzają ślimaki, zarówno te z muszlą,…
… jak i nagie.
[NEW_PAGE]Na większych powierzchniach stosuje się zwalczanie chemiczne polegające na rozsypaniu granulatów wokół roślin lub wzdłuż brzegów zagonów: Mesurol Alimax 02 RB lub Ślimax 04 GB. Zabieg zaleca się wykonać na suchą glebę, wieczorem, kiedy szkodniki są najbardziej aktywne. Podczas bezdeszczowej pogody można też w ten sam sposób rozsiewać nawozy: kainit pylisty albo wapno palone pyliste, które działają na ślimaki parząco. Ślimaki mające kontakt z tymi substancjami giną w wyniku odwodnienia organizmu – jest ono spowodowane wydzieleniem dużej ilości śluzu potrzebnego do pozbycia się tych środków z ciała. Z preparatów pochodzenia naturalnego można polecić środki zawierające pasożytnicze nicienie Phasmarhabditis hermaphrodita, np. Nemaslug, Phasmarhabditis- System. Produkty zawierające tego pasożyta stosuje się bezpośrednio na glebę, w zależności od nasilenia szkodnika, w dawce 0,05-0,3 mln/m2. Po zastosowaniu gleba powinna być wilgotna przez minimum 2 tygodnie i mieć temperaturę 5-20°C. Zaaplikowane do gleby nicienie aktywnie poszukują ślimaków. Wnikają one do ich ciała i uwalniają bakterie, które powodują zahamowanie odżywiania się ślimaków. Pasożyt namnaża się w ofierze i szkodnik ginie w przeciągu 7-10 dni. Nicienie następnie przechodzą do ziemi i oddziaływają na kolejne ofiary.
Nie należy zapominać również o właściwej agrotechnice utrzymującej glebę w jak najlepszej strukturze. Częste spulchnianie wierzchniej jej warstwy, usuwanie chwastów ogranicza liczebność młodych osobników i jaj, które wyrzucone na powierzchnię giną, natomiast wykaszanie rowów, zarośli i miedz w pobliżu upraw ogranicza liczbę kryjówek osobników dorosłych.
Szkodniki glebowe też lubią sałatę
Lokalnie poważnym problemem zarówno w wiosennej, jak i jesiennej uprawie sałaty mogą być szkodniki glebowe.
Drutowce są to larwy chrząszczy z rodziny sprężykowatych. Rozwój larw, zależnie od gatunku trwa od 2 do 4 lat. Młode larwy są białe, starsze zmieniają barwę na żółtobrązową. Dorastają do 25 mm długości. Ich ciało jest silnie wydłużone i twarde. Młode larwy żywią się resztkami roślinnymi, starsze niszczą kiełkujące nasiona, uszkadzają młode rośliny lub wgryzają się do korzeni. Mogą również żerować w szyjce korzeniowej. Największe szkody wyrządzają w początkowych fazach rozwojowych roślin, które uszkodzone zamierają. Próg zagrożenia wynosi 2 drutowce na 1 m2 powierzchni uprawy do głębokości 20 cm. Jedyną, dopuszczoną obecnie metodą zwalczania jest wykładanie na małych powierzchniach przynęt w postaci kawałków ziemniaka lub marchwi. Przynęty należy wkopać co 1,5-2 m między roślinami, oznaczyć to miejsce, codziennie sprawdzać i usuwać zgromadzone w przynętach drutowce i zmieniać kawałki ziemniaków i marchwi, ponieważ stare nie przywabiają szkodników.
Larwy drutowców mogą żerować w szyjce korzeniowej sałaty.
Pędraki są to larwy chrząszczy z rodziny żukowatych. W zależności od gatunku różnią się wielkością (od 10 do 40 mm), posiadają 3 pary odnóży, brązową głowę oraz sinobiałą, dużą i grubą część odwłokową. Są łukowato wygięte. Rozwój larw, zależnie od gatunku trwa od 2 do 4 lat. Pędraki uszkadzając korzenie, powodują więdnięcie i zamieranie roślin. Próg zagrożenia wynosi 2-3 pędraków/m2 uprawy do głębokości 20 cm. Pędraki w uprawie sałaty można ograniczać metodą stosowaną do wyłapywania drutowców. Należy również pamiętać o zabiegach agrotechnicznych, przygotowujących pole przed założeniem uprawy. Wszystkie uprawki mechaniczne gleby powodują ograniczenie liczby szkodników glebowych na skutek ich niszczenia, wyjadania przez ptaki itp.
Rolnice są to motyle nocne z rodziny sówkowatych. W uprawach warzyw dominują cztery gatunki rolnic: zbożówka, panewka, czopówka i gwoździówka Występują na terenie całego kraju. Mają podobną biologię i szkodliwość, występują w jednym lub dwóch pokoleniach rocznie. Stadium szkodliwym są gąsienice. Mają wielkość od 25 do 60 mm, barwę od ciemnooliwkowej przez szarą do brunatnej, z połyskiem. Uszkadzają podziemne i nadziemne części sałaty. Jedna gąsienica może zniszczyć kilka roślin. Gąsienice w ciągu dnia kryją się pod ziemią (na głębokość do 10 cm) i żerują uszkadzając podziemne części roślin. Nocą wychodzą na powierzchnię i podcinają młode rośliny u nasady. Żerują na liściach przewróconej rośliny lub wciągają ją do podziemnych kryjówek i tam zjadają w ciągu dnia. Próg zagrożenia wynosi 6 gąsienic/m2 uprawy do głębokości 20 cm. Rolnice należy zwalczać wieczorem lub nocą, kiedy gąsienice wychodzą z kryjówek na powierzchnię gleby. Jedynym obecnie zarejestrowanym środkiem do zwalczania rolnic w uprawach warzyw gruntowych jest Sumi-Alpha 050 EC. Na obszarach, gdzie obserwuje się przekroczenie progu zagrożenia lepiej zaniechać uprawy sałaty. Ograniczeniu liczby gąsienic sprzyja również okresowe utrzymywanie wysokiej wilgotności gleby poprzez jej zalewanie – należy jednak uważać aby nie doprowadzić do „zaduszenia” uprawianych roślin.
Gąsienica rolnicy żerującej w główce sałaty. Jedna gąsienica może zniszczyć kilka roślin.
Lokalnie zagrożeniem dla upraw sałaty może być również należąca do rodziny sówkowatych, błyszczka jarzynówka, motyl o rozpiętości skrzydeł około 45 mm. Gąsienice, długość ok. 35 mm, są zielone lub zielonożółte z jasnożółtymi paskami na bokach. Szkieletują liście i zanieczyszczają odchodami główki sałaty. Obecnie nie ma środków zarejestrowanych do jej zwalczania w uprawie sałaty. Zabiegi zwalczające rolnice częściowo ograniczają liczebność gąsienic błyszczki. Dla ułatwienia monitorowania upraw sałaty na obecność szkodliwych gatunków motyli można posłużyć się pułapkami feromonowymi. Pułapki te pozwalają stwierdzić obecność rolnic lub błyszczki w danym miejscu, określić liczebność populacji i moment szczytowego nalotu na uprawę. Dzięki temu możliwe jest ustalenie terminu przeprowadzenia zabiegów ochronnych uprawy.
N a sałacie mogą żerować również szkodniki wielożerne np. błyszczka jarzynówka.
Należy zawsze pamiętać o zwalczaniu kwitnących chwastów i o wybieraniu pod uprawę miejsc niesąsiadujących z uprawami intensywnie kwitnących roślin, które przywabiają osobniki dorosłe motyli, będąc dla nich źródłem pokarmu.
Robert Wrzodak
Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach
Fot. A. Andrzejewska, R. Wrzodak
