Dziedziczenie gospodarstw rolnych

O tym, jakie zasady obowiązują w danym przypadku (sytuacji, w której znalazł się spadkobierca), można dowiedzieć się, śledząc przepisy, np. od 1990 r. Przełomu w przepisach dotyczących reguł dziedziczenia gospodarstw rolnych dokonał wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001 r. (sygn. akt P 4/99, Dz. U. z 2001 r. nr 11, poz. 91 z późn. zm.). Wszedł on w życie 14 lutego 2001 r. Dzięki niemu – po osobach, które zmarły po wspomnianej dacie – można ustawowo dziedziczyć gospodarstwo rolne bez żadnych ograniczeń. Jeśli zaś do otwarcia spadku doszło przed wejściem w życie wspomnianego wyroku TK – pod warunkiem, że jest to dziedziczenie ustawowe – zastosowanie będą miały przepisy szczególne dotyczące dziedziczenia.

Gospodarstwo rolne
Do tematyki dziedziczenia ustawowego zastosowanie ma definicja gospodarstwa rolnego zawarta w ustawie z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. nr 16, poz. 93 z późn. zm.), a szczególnie jej aspekt przedmiotowy.

Zgodnie z definicją, za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami (np. szklarnie, magazyny) i inwentarzem (np. zwierzęta, maszyny), jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego (art. 55 [3] k.c.).

Brak któregokolwiek ze składników definicji nie oznacza, że pozostałe elementy nie stanowią gospodarstwa rolnego. Zatem gospodarstwem będzie też sam grunt rolny. Wyjaśnienie tego pojęcia również zawarte jest w Kodeksie cywilnym. Za grunt rolny uznaje się takiego rodzaju nieruchomość, która jest lub może być wykorzystywana do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej (art. 46 [1] k.c.).

O rolniczym charakterze gruntu przesądza jego rolnicze przeznaczenie, a nie sposób obecnego wykorzystywania. Dlatego do nieruchomości rolnej należą także odłogi i ugory, które potencjalnie mogą być wykorzystywane rolniczo.

W orzecznictwie sądowym (postanowienie Sądu Najwyższego z 7 maja 1997 r., sygn. akt II CKN 137/97) przyjmuje się, że zasady związane z dziedziczeniem gospodarstw rolnych znajdują zastosowanie nie tylko wówczas, gdy w chwili otwarcia spadku stanowią zorganizowaną całość, ale i wtedy, gdy potencjalnie mogą ją stanowić.

Bezterminowe dziedziczenie
Nawet gdy upłynęło 20 lat od śmierci spadkodawcy, spadkobierca ustawowy może złożyć wniosek o stwierdzenie nabycia spadku (gospodarstwa rolnego). Takie bowiem prawo się nie przedawnia i nie wygasa. Co więcej, domagać się można spadku po kilku spadkobiercach, składając tylko jeden wniosek, do którego należy dołączyć akt zgonu spadkodawcy (lub kilku spadkodawców), akty urodzenia jego dzieci (gdy nie miał dzieci – braci, sióstr) oraz akt małżeństwa. We wniosku trzeba też napisać, że spadkodawca nie pozostawił testamentu, a więc dziedziczenie odbywa się ustawowo. Ponadto w przypadku otwarcia spadku przed 14 lutego 2001 r., do składanego dziś wniosku należy dołączyć dokumenty poświadczające uprawnienia, które były wymagane w czasie otwarcia spadku (o czym w dalszej części materiału).

Zasady dziedziczenia po 2001 r.
Obowiązują ogólne zasady dziedziczenia ustawowego. Zgodnie z nimi, w pierwszej kolejności spadek mogą otrzymać najbliżsi, czyli dzieci oraz małżonek spadkodawcy. Zasadą jest, że dziedziczą oni w częściach równych, z tym że część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku. Jeśli zatem dzieci jest więcej niż troje, to np. w razie śmierci żony mąż zawsze ma prawo do 1/4 spadku, a między dzieci dzielona jest równo pozostała jego część.

Zakładając, że nie żyje: • małżonek spadkodawcy – spadek w równych częściach przechodzi na dzieci; • dziecko – dziedziczą wtedy jego pozostałe dzieci lub kolejno dalsi zstępni; • gdy spadkodawca nie miał dzieci – spadek dziedziczą jego małżonek (1/2 spadku) i rodzice (po 1/4 spadku).

Przykład
Otwarcie spadku nastąpiło 17 lutego 2012 r., a spadkodawca nie pozostawił testamentu. Ustawowo gospodarstwo rolne po mężu dziedziczy jego żona i syn. Małżonkowie jednak od roku byli w separacji. Jakie przepisy, w takim przypadku, stosuje się do dziedziczenia ustawowego gospodarstwa?

W przypadku separacji przepisy o powołaniu do dziedziczenia ustawowego nie są stosowane wobec małżonka spadkodawcy. Wówczas powstaje bowiem rozdzielność majątkowa. Dziedziczy zatem, na zasadach ogólnych, syn spadkodawcy.

[NEW_PAGE]Otwarcie spadku przed 2001 r.
Jeśli do otwarcia spadku doszło po 1990 r., a przed 14 lutego 2001 r., to, aby móc dziedziczyć ustawowo gospodarstwo rolne o powierzchni powyżej 1 ha, należy wykazać, że w chwili otwarcia spadku byliśmy w kręgu spadkobierców ustawowych i mieliśmy odpowiednie kwalifikacje. Jakie? Są to przede wszystkim: • stała praca bezpośrednio przy produkcji rolnej, albo • posiadanie przygotowania zawodowego do prowadzenia produkcji rolnej, albo • trwała niezdolność do pracy.

Kwalifikacje zawodowe
Aby udowodnić posiadanie przygotowania zawodowego do produkcji rolnej (§ 1 rozporządzenia Rady Ministrów z 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych [Dz. U. z 1990 r. nr 89, poz. 519 z późn. zm.]) należy mieć:

1. ukończoną zasadniczą lub średnią szkołę rolniczą albo szkołę ekonomiczną o specjalności przydatnej do prowadzenia produkcji rolnej,
2. ukończoną szkołę wyższą o kierunku rolniczym lub ekonomicznym, jeżeli kierunek ukończonych studiów daje przygotowanie do prowadzenia produkcji rolnej,
3. przygotowanie zawodowe do pracy w rolnictwie w drodze doskonalenia zawodowego prowadzonego przez uprawnione do tego zakłady pracy, jednostki organizacyjne i inne osoby prawne lub fizyczne,
4. wykazaną stałą pracę w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej przez okres co najmniej roku.

Trwałą niezdolność do pracy (według § 3 wspomnianego rozporządzenia) ma zaś ten, kto: • osiągnął wiek – kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat – i nie wykonuje stałej pracy, która stanowiłaby dla niego główne źródło utrzymania, lub • zaliczony jest do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.

Postępowanie sądowe
Podczas postępowania sąd z urzędu bada, kto jest spadkobiercą. Ustala, czy spadkodawca zmarł. Orientuje się, czy w skład masy spadkowej wchodzi gospodarstwo rolne. Sprawdza, która z osób mogących dziedziczyć gospodarstwo ma odpowiednie do tego kwalifikacje. Nawet jeśli sąd stwierdzi, że osoba ma kwalifikacje do dziedziczenia, w ciągu 3 lat od otwarcia spadku każdy, kto ma w tym interes, może wnieść zarzut niegodności dziedziczenia. Zarzut ten można jednak podnieść przed upływem roku od dowiedzenia się o przyczynie niegodności (art. 929 k.c.). Spadkobiercę sąd może uznać za niegodnego, jeżeli: • dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy; • podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności; • umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Jeśli spadkobierca zostanie uznany za niegodnego, to zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 928 k.c.). Istnieje jednak przypadek, w którym spadkobierca nie może być uznany za niegodnego – jest to sytuacja, gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy.

Przykład
Gospodarstwo rolne, które odziedziczył w 2012 r. syn, jest zadłużone. Wzięte bowiem zostały kredyty na jego modernizację. Czy syn odpowiada za te długi?

Z chwilą nabycia spadku spadkobierca jest zobowiązany spłacić długi spadkowe. Jest to już majątek syna i on odpowiada za długi całym swoim majątkiem (nie tylko tym nabytym w drodze dziedziczenia, ale i osobistym, który już wcześniej posiadał). Należy jednak pamiętać, że w niektórych przypadkach na zakres tej odpowiedzialności ma wpływ sposób przyjęcia spadku. W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza odpowiedzialność ta jest ograniczona do wysokości wartości aktywów spadku. Wyjątkiem są tu wierzytelności zabezpieczone hipotecznie. Zgodnie bowiem z art. 74 ustawy z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001 r. nr 124, poz. 1361 z późn. zm.): „Wierzyciel hipoteczny może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości obciążonej hipoteką, bez względu na ograniczenie odpowiedzialności dłużnika wynikające z prawa spadkowego”.

Katarzyna Rosińska