Wieloletnia uprawa tego samego gatunku lub gatunków pokrewnych na tym samym stanowisku nie jest obojętna dla gleby, powoduje tzw. jej zmęczenie. Zjawisko to jest szczególnie uciążliwe w intensywnych nasadzeniach, gdzie okres od posadzenia drzew do pierwszych większych zbiorów powinien być jak najkrótszy.
Zmęczeniem gleby określa się obniżenie jej żyzności z powodu wytworzenia warunków niekorzystnych dla wzrostu roślin. Ważnym dla sadowników i powszechnie występującym zjawiskiem jest pojawiający się w tej sytuacji problem choroby replantacyjnej. Nabiera on coraz większego znaczenia z uwagi na relatywnie krótki okresu eksploatacji sadu, dużą intensywność produkcji sadowniczej, ogromne nakłady ponoszone na zakładanie nowoczesnych nasadzeń oraz malejącą w regionach sadowniczych dostępność ziemi. Z punktu widzenia sadownika najważniejsze są pierwsze lata wzrostu drzew i wejście ich jak najwcześniej w pełnię owocowania. Efekty choroby replantacyjnej właśnie w tym czasie są najbardziej widoczne.
Objawy zmęczenia gleby w sadzie sadzonym po sadzie mogą być bardzo różne. Można je sprowadzić do: osłabionego wzrostu wegetatywnego i owocowania, późniejszego rozpoczynania wegetacji, a w skrajnych przypadkach do zamierania całych drzew.
Gleba poprzez swe właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne tylko do pewnego stopnia może ograniczać negatywne oddziaływanie braku zmianowania – zależy to od jej typu, składu granulometrycznego, zawartości substancji organicznej i zasobności w składniki odżywcze (bardziej odporne na zmęczenie są gleby ciężkie, o bogatym kompleksie sorpcyjnym, uregulowanym odczynie, obficie nawożone substancją organiczną). Z tego powodu czas, po jakim wystąpi zmęczenie gleby, zależy od nasilenia poszczególnych czynników odpowiedzialnych za to zjawisko oraz ich wzajemnej interakcji.
Spośród gatunków sadowniczych do najbardziej podatnych na tę chorobę zalicza się jabłonie, wiśnie, czereśnie, brzoskwinie, a w mniejszym stopniu grusze i truskawki. Objawy choroby replantacyjnej w następstwie zmęczenia gleby szczególnie nasilają się po posadzeniu roślin tego samego gatunku po sobie, np. jabłoni po jabłoniach.
Za przyczyny choroby replantacyjnej uznaje się różne czynniki. Przeważa jednak pogląd, że podstawowe znaczenie mają organizmy żywe, takie jak nicienie, grzyby, bakterie i inne mikroorganizmy. Poza wymienionymi czynnikami biotycznymi na zmęczenie gleby wpływają związki toksyczne powstające z korzeni starych drzew (rośliny w trakcie uprawy wydzielają do gleby związki fitotoksyczne i inhibitory wzrostu).
Przyczynami abiotycznymi mogą być niedobory niektórych składników pokarmowych, zniszczenie struktury gleby, zanieczyszczenie substancjami toksycznymi, nadmierna koncentracja soli (wysokie EC gleby), zjawisko pseudooglejenia gleby, spadek zawartości substancji organicznej i spadek pH. Zmęczenie gleby może być potęgowane używaniem ciężkiego sprzętu rolniczego (wielokrotnymi przejazdami) i uprawą mechaniczną w nieodpowiednich terminach agrotechnicznych. Znaczenie tych czynników może być różne w różnych siedliskach i na różnych glebach. Całkowite wyeliminowanie zmęczenia gleby jest praktycznie w obecnej sytuacji niemożliwe.
W zależności od stopnia zmęczenia przywrócenie pełnej żyzności gleby trwa od kilku do kilkunastu lat. Wszelkie działania związane z usuwaniem objawów tej choroby powinny być ukierunkowane na:
- przywrócenie stanu równowagi w składzie gatunkowym mikroflory;
- poprawienie właściwości fizykochemicznych gleby;
- zminimalizowanie w niej ilości niekorzystnych związków chemicznych.
Niejednokrotnie metody łagodzenia objawów zmęczenia gleby są tożsame ze sposobami przeciwdziałania wystąpieniu tego zjawiska. Wybór metody zależy przede wszystkim od tego, jakie czynniki miały główny udział w powstaniu zmęczenia gleby – aby przyniosły one zamierzony skutek, muszą być wykonywane zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami agrotechniki dla danego gatunku. Teoretycznie każdą glebę, nawet przygotowywaną pod założenie sadu, można odkazić (termicznie lub chemicznie). Niestety, najczęściej z praktycznego punktu widzenia albo jest to technicznie, albo prawnie niemożliwe. Pozostają więc metody agrotechniczne. Wyniki doświadczeń i obserwacji wskazują, że powinno się stosować różne metody równocześnie, aby zagwarantować dobry wzrost i wysokie plonowanie drzew w warunkach zmęczenia gleby.
Zmęczenie gleby można ograniczyć przez jej: głęboszowanie, racjonalne, aczkolwiek intensywniejsze nawożenie azotowe w pierwszych latach po posadzeniu drzew, uprawę roślin fitosanitarnych (np. gorczycy, zbóż) i odpowiedni płodozmian. Działania te prowadzą do modyfikacji środowiska glebowego pod kątem wzrostu aktywności mikroorganizmów antagonistycznych wobec organizmów potencjalnie powodujących zmęczenie gleby.
Fragment artykułu Marcina Oleszczaka „Stale na tym samym miejscu”
