Materia organiczna wpływa korzystnie na gospodarkę wodną oraz reguluje krążenie składników mineralnych w glebie. Próchnica wpływa na tworzenie odpowiedniej struktury gruzełkowatej gleby, zmniejsza skutki suszy rolniczej poprzez zwiększenie retencji wodnej. Szacuje się, że 1% próchnicy o masie 30 ton na obszarze 1 ha jest w stanie pochłonąć od 90 do 150 ton wody. Odgrywa to bardzo ważną rolę na glebach piaszczystych, ponieważ ich pojemność wodna zależy w głównej mierze od zawartości materii organicznej. Próchnica decyduje o zdolności gleby do zatrzymywania oraz gromadzenia składników pokarmowych oraz zwiększa ich dostępność dla roślin, przy jednoczesnej redukcji ich strat.
Próchnica zwiększa aktywność biologiczną gleby poprzez korzystny wpływ na wzrost i namnażanie pożytecznych mikroorganizmów oraz zapobiega erozji gleby. Zwiększa też absorpcję energii słonecznej, co wpływa na lepsze nagrzewanie się gleby oraz zapobiega jej zaskorupianiu się. Chroni glebę przed gwałtownymi zmianami wartości pH oraz zapobiega wymywaniu azotu z gleby i korzystnie wpływa na gospodarkę fosforem. Ogranicza również dostępność dla roślin szkodliwych metali ciężkich i toksycznych substancji z gleby. Stąd też w celu poprawy plonowania i jakości roślin należy w pierwszym stopniu zadbać o poprawę żyzności gleby,
Zwiększenie żyzności gleby poprzez odbudowę zasobów materii organicznej gleby można uzyskać:
- W efekcie odpowiedniego doboru uprawianych po sobie roślin,
- Uprawy poplonów,
- Zagospodarowania plonów ubocznych,
- Aplikacji nawozów naturalnych i organicznych,
- Zbilansowane nawożenie mineralne,
- Stosowania środków poprawiających żyzność gleby,
- Optymalizacji odczynu gleby.
1. Właściwy dobór roślin
W celu prawidłowego gospodarowania materią organiczną opracowano tzw. współczynniki reprodukcji substancji organicznej gleby wskazujące na stopień wzbogacenia lub zubożenia gleby w efekcie jednorocznej uprawy danego gatunku roślin.
Do grupy roślin zubożających glebę w materię organiczną należą rośliny okopowe oraz warzywa liściaste i korzeniowe.
W grupie roślin neutralnych, lub też o małym ujemnym wpływie na bilans substancji organicznej znajdują się między innymi zboża, jednak pod warunkiem, że ich resztki pozostają na polu.
Do roślin wzbogacających glebę należą wieloletnie rośliny pastewne (lucerna, koniczyna, mieszanki trawiasto-motylkowate), strączkowe (groch, wyka, bobik) czy mieszanki zbożowo-strączkowe.
2. Uprawa poplonów
Poplony ścierniskowe łagodzą ujemne skutki zbyt dużego udziału zbóż w strukturze zasiewów, ponieważ zwiększają plony zbóż, które są po nich uprawiane. Stanowią alternatywę dla nawozów naturalnych, odgrywając dużą rolę w gospodarstwach, które nie posiadają inwentarza. Wpływają na stabilizację plonowania roślin następczych w płodozmianie, spełniają rolę fitosanitarną, zmniejszając kompensację chorób i szkodników, na przykład ograniczając występowanie mątwika w efekcie uprawy niektórych odmian rzodkwi oleistej i gorczycy białej. Ograniczają zachwaszczenie pól, co zmniejsza stosowanie herbicydów, a poprzez okrycie pól zmniejszają negatywny wpływ erozji wodnej i wietrznej.
3. Zagospodarowanie plonów ubocznych
Ważną rolę w prawidłowym gospodarowaniu zasobami substancji organicznej odgrywa sposób zagospodarowania plonów ubocznych, ponieważ duża część pobranego przez rośliny węgla znajduje się właśnie w plonie ubocznym. Dlatego też odpowiednie gospodarowanie resztkami pożniwnymi wpływa na poprawę salda bilansowego materii organicznej w glebie. Poprzez pozostawianie plonu ubocznego na polu możliwe jest zwiększenie potencjału produkcyjnego gleby.
4. Aplikacja nawozów naturalnych i organicznych
Zrównoważone nawożenie organiczne wpływa nie tylko na poprawę plonowania roślin, ale również na zwiększenie żyzności gleby. Stosowanie nawozów naturalnych i organicznych poprawia strukturę gleby, zmniejsza jej gęstości oraz zwiększa pojemność wodną. Źródłem materii organicznej są: obornik, gnojówka, gnojowica, pomiot kurzy oraz komposty i nawozy zielone. Nawożenie organiczne poza wprowadzaniem do gleby dużych ilości materii organicznej stanowi również cenne źródło składników pokarmowych dla roślin.
5. Zbilansowane nawożenie mineralne
Stosowanie zasad zbilansowanego nawożenia polega między innymi na dążeniu do maksymalnego wykorzystania składników nawozowych przez rośliny, precyzyjnego ustalania dawek nawozów, jak również stosowania dawek podzielonych, dostosowanych do krytycznych faz pobierania pierwiastków przez rośliny. Zadanie to realizowane jest również poprzez nawożenie roślin uwzględniające nie tylko podstawowe makroskładniki, takie jak azot, fosfor i potas, ale również siarkę czy wapń odżywczy.
6. Stosowanie środków poprawiających żyzność gleby
Nawozy, względnie polepszacze gleby zawierające między innymi kwasy humusowe, dzięki specyficznym właściwościom fizycznym, chemicznym i biologicznym wpływają w efektywny sposób na poprawę żyzności gleb.
Ciemne zabarwienie kwasów humusowych, poprzez zdolność do intensywnego pochłaniania światła słonecznego, wpływa na poprawę parametrów cieplnych gleby. Kwasy oddziałują korzystnie na zwartość gleby, odznaczają się wysoką pojemnością wodną, poprawiają strukturę gleby, a także jej stosunki wodno-powietrzne, wpływając na lepsze przewietrzanie i retencję wody w glebie.
Kwasy humusowe zapobiegają erozji gleby, a także ograniczają powierzchniowe spływy wody. Wpływają na utrzymanie określonego pH gleby oraz stymulują rozwój sytemu korzeniowego roślin. Regulują uwalnianie i dostępność składników pokarmowych dla roślin. Stymulują glebowe życie biologiczne, poprzez korzystny wpływ na rozwój pożytecznych mikroorganizmów glebowych. Dodatkowo wpływają na przyspieszenie rozkładu substancji zanieczyszczających glebę.
7. Optymalizacja odczynu gleby
Wapnowanie gleb podnosi ich żyzność, wpływając na poprawę ich właściwości chemicznych, biologicznych i fizycznych, co stwarza korzystne warunki do wzrostu i rozwoju roślin. Poza tym uzyskane plony odznaczają się lepszymi parametrami jakościowymi.
Optymalizacja odczynu zwiększa dostępność dla roślin wielu składników pokarmowych. Przeciwdziała stratom azotu i prowadzi do lepszego pobierania przez rośliny azotu w formie amonowej. Wpływa na uruchomienie przyswajalnego dla roślin fosforu, co w konsekwencji prowadzi do zwiększenia wykorzystania go z nawozów oraz z gleby. Wapnowanie korzystnie wpływa na rozwój pożytecznej mikroflory glebowej. Regulacja odczynu gleby jest ważna ze względu na rozwój bakterii wiążących wolny azot z powietrza, zarówno tych wolno żyjących, jak i symbiotycznych. Zabieg ten prowadzi także do ograniczenia szkodliwych dla roślin grzybów i pasożytów.
Dr hab. Marzena S. Brodowska, prof. uczelni
