W naszych warunkach klimatycznych można próbować uprawiać osmantus różnolistny (Osmanthus heterophyllus), pochodzący z południowej i środkowej Japonii, gdzie rośnie zwłaszcza nad brzegami rzek.
Nazwa rodzajowa Osmanthus wywodzi się z języka greckiego, w którym osme to zapach, a anthos – kwiat. W literaturze polskiej znalazłem nazwę wończa, także wywodzącą się od zapachu kwiatów. Myślę jednak, że w sytuacji, gdy krzew ten jest u nas praktycznie nieznany, lepiej używać nazwy osmantus, którą łatwo znaleźć w publikacjach. W krajach anglojęzycznych nosi nazwy: Holly Osmanthus – osmantus ostrokrzewowaty lub False-holly – nibyostrokrzew, a w języku niemieckim nazywa się Duftblüte, czyli „pachnący kwiat”.
Nazwa gatunkowa heterophyllus wskazuje na zróżnicowany wygląd liści – młode (juwenilne) mają brzeg kolczasty, podobnie jak liście ostrokrzewu kolczastego (Ilex aquifolium), a starsze (dojrzałe) mają brzeg gładki, bez kolców.
W Polsce można próbować uprawiać osmantus różnolistny. Według danych amerykańskich (Dirr 1998) podobną do niego wytrzymałością na mróz odznaczają się osmantus amerykański (O. americanus) i Burkwooda (O. x burkwoodii), który jest mieszańcem osmantusa Delavaya (O. delavayi) i ozdobnego (O. decorus). Osmantus amerykański ma liście młodociane i dojrzałe całobrzegie, liście osmantusa Burkwooda na brzegu są odlegle ostro piłkowane i mają spiczasty, długi i lekko zagięty wierzchołek. Inne gatunki osmantusa można u nas uprawiać tylko w pojemnikach, na zimę wnoszonych do oranżerii.
Opis rośliny
Osmantus różnolistny w korzystnych warunkach osiąga wysokość 2,5–4 m, ale znane są okazy drzewkowate do 7 m. Krzewy są gęste, zaokrąglone i wzniesione, w dolnej części rozszerzają się nieznacznie. Gładkie, nagie pędy mają barwę jasnoszarą do żółtawobrązowawej, czasami można na nich dostrzec bardzo słabo wykształcone korkowate listewki. Rdzeń jest zielonkawy, gruby, ciągły. Pąki, zróżnicowane na wegetatywne i kwiatowe, są drobne, brązowawopurpurowe, połyskujące. Ułożone naprzeciwlegle liście są pojedyncze, zawsze zielone, eliptyczne lub jajowate do eliptycznie wydłużonych, o długości 2,5–7 cm i szerokości 2,5–3 cm, o wierzchołku zaostrzonym, nasadzie klinowatej do szerokoklinowatej, przechodzącej w ogonek o długości ok. 1 cm. Młodociane na brzegu są z dwoma do czterech kolczastymi, mocnymi, zębatymi wyrostkami, dojrzałe bez kolców. Liście są sztywne, skórzaste, soczyste, na wierzchu błyszczące, ciemnozielone, na spodzie żółtawozielone, z wyraźnymi nerwami głównymi i bocznymi po obu stronach.
Poligamiczne, drobne rurkowate kwiaty, z rurką rozdzieloną na końcu na 4 łatki, są białe lub kremowe, intensywnie i przyjemnie pachną. Zebrane po kilka w pęczkach w kątach między pędem a ogonkiem liściowym, pojawiają się od sierpnia do końca września lub początku października, w zależności od pogody. Są bardzo liczne.
Owocami właściwymi są nibypestki pokryte bruzdkami i żeberkami, na wierzchu niebieskawopurpurowoczarne do niemal czarnych, długości około 12 mm, dojrzewają jesienią następnego roku podczas kolejnego kwitnienia. W owocu znajduje się jedno nasienie.
Odmiany
Jest ich już dość dużo, wymieniam tylko kilka.
‘Aureomarginatus’ – odmiana złocisto obrzeżona, ma liście z żółtym brzegiem, na środku zielone. ‘Aureus’ (‘Ogon’) – odmiana złocista, tworzy krzewy mniejsze niż gatunek, młode liście są mocno skręcone i złocistożółte, później zmieniają barwę na żółtozieloną do zielonej (fot. 1), cenna dla miejsc eksponowanych.
Fot. 1. Osmantus różnolistny ‘Aureus’ (‘Ogon’)
'Fastigiata’ – odmiana wyprostowana, tworzy zwarte krzewy o pędach wyprostowanych, czasami młode okazy lekko się rozszerzają.
‘Goshiki’ – odmiana plamista, plamy i cętki najpierw są żółtozielone, później złociste, na liściach dojrzałych kremowe (fot. 2); młode przyrosty pędów z liśćmi mają odcień purpurowobrązowy (fot. 3), po czym zielenieją; najładniej wybarwione liście występują na krzewach rosnących na stanowiskach słonecznych.
Fot. 2. U jednej z ciekawszych odmian osmantusa różnolistnego ‘Goshiki’…
Fot. 3. … młode przyrosty przybierają atrakcyjną, brązowopurpurową barwę
[NEW_PAGE]
‘Gulftide’ to krzewy zwarte i wyprostowane, o liściach zielonych i bardzo intensywnie błyszczących; na mróz bardziej wytrzymała niż gatunek.
‘Purpureus’ – odmiana purpurowa, młode liście są intensywnie ciemnopurpurowe, starsze zielone z napływem purpurowym, najintensywniej wybarwione są liście roślin rosnących na stanowiskach słonecznych; bardziej wytrzymała na mróz niż gatunek; w ogrodach w Kew uprawiana od 1880 roku.
‘Rotundifolius’ – odmiana okrągławolistna, tworzy krzewy o wysokości 1,2– 1,5 m, wzrost jest powolny. Liście (fot. 4) są skórzaste, sztywne, pojedyncze, jajowato-okrągławe, o długości 3–5 cm i szerokości 2,5–3 cm, na wierzchu są błyszczące, ciemnozielone, pod spodem jaśniejsze, na brzegu lekko pofalowane. Kwiaty są często obupłciowe, pachnące. Na mróz mniej odporna niż gatunek.
Fot. 4. ‘Rotundifolius’
‘Sasaba’ – tworzy luźne krzewy o wysokości 90–150 cm. Liście są skórzaste, sztywne, mocno powcinane (fot. 5), z długimi ostrymi zębatymi wyrostkami, na wierzchu błyszczące, ciemnozielone. Kwitnie do początku listopada.
Fot. 5. ‘Sasaba’
‘Tricolor’ – odmiana trójbarwna, tworzy krzewy wyprostowane, zwarte, o wysokości 80–120 cm. Liście są nakrapiane, białokremowe, na brzegu z ostrymi wyrostkami (fot. 6). Białe, silnie pachnące kwiaty pojawiają się od sierpnia do października. Cenna roślina pojemnikowa.
Fot. 6. ‘Tricolor’
‘Variegatus’ – odmiana pstrolistna, zielone liście mają kremowobiały brzeg, rośnie wolniej niż gatunek; wytrzymuje mróz do –22°C. Ładny krzew do eksponowania w pojemnikach i dekoracji patio oraz tarasów.
Wymagania i zastosowanie
Rośliny te preferują gleby żyzne, przepuszczalne i o odczynie kwaśnym, miejsca słoneczne do półcienistych, zabezpieczone przed mroźnymi wiatrami. Na zimę wskazane jest zabezpieczenie krzewów, bowiem silne mrozy mogą uszkadzać liście (pędy są bardziej wytrzymałe). Tolerują warunki panujące w miastach.
Ładnie wyglądają okazy pojedyncze i posadzone w grupach, w zestawieniach z innymi krzewami (zwłaszcza wrzosowatymi) oraz z bylinami. Rośliny przeznaczone do sadzenia w ogrodach powinny być wyprodukowane w pojemnikach. Osmantus dobrze znosi cięcie, nawet silne, dlatego nadaje się na żywopłoty. Ulistnione pędy mogą być wykorzystane do wyrobu wieńców, stroików oraz jako zieleń cięta do bukietów. Podobno intensywnie i przyjemnie pachnące kwiaty dodawano do perfum i używano do aromatyzowania herbaty.
Rozmnażanie
Z nasion jest trudne i bez praktycznego znaczenia. Osmantus rozmnaża się za pomocą sadzonek zielnych sporządzanych z młodych pędów na przełomie wiosny i lata. Sadzonki traktowane wodnym roztworem soli potasowej kwasu indolilo-3- masłowego (K-IBA) o stężeniu 3000 ppm (0,3%) przez 20 sekund, umieszczone w podłożu z mchu torfowca i perlitu (1 : 1, v : v), przy 16-godzinnej długości dnia, ukorzeniły się w 75%. Natomiast traktowane roztworem wodorotlenku sodu (NaOH) o pH 10,5 przez 10 minut ukorzeniły się w 100%. Sadzonki zdrewniałe odmiany ‘Purpureus’, sporządzone w połowie listopada i traktowane IBA w formie pudru, o stężeniu 3000 ppm (0,3%), ukorzeniane w piasku, wytworzyły korzenie w 67%. Z dobrym wynikiem ukorzeniały się także sadzonki półzdrewniałe pozyskiwane w sierpniu i wrześniu, po wstępnym traktowaniu IBA w formie pudru o stężeniu 8000 ppm (0,8%), w torfie i piasku (2 : 1, v : v) pod zamgławianiem.
Ukorzenianie sadzonek trwa długo – 3–4 miesiące. W tym czasie mogą one gubić liście, dlatego opryskiwanie ich fungicydami może okazać się niezbędne. Niewskazana jest również nadmierna wilgotność podłoża (Dirr, Heuser 1987). Ukorzenianie sadzonek osmantusa jest bardzo podobne do ukorzeniania sadzonek różaneczników zawsze zielonych. W literaturze (Eiselt, Schröder 1977) znajduje się informacja o możliwości szczepienia osmantusa w ręku, w szklarni, na podkładce ligustru jajolistnego (Ligustrum ovalifolium) oraz rozmnażania z pędów odroślowych, jeśli rośliny takie rozwiną. Niezależnie od sposobu ich rozmnożenia dalsza produkcja krzewów powinna się odbywać w pojemnikach. Gatunek charakteryzuje się wzrostem powolnym do średnio silnego.
Jak dotąd osmantus nie ma groźnych chorób i szkodników.
Prof. dr hab. Mieczysław Czekalski
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Fot. 1, 3–6 B. J. Szmit, fot. 2 M. Czekalski
Artykuł pochodzi z numeru 6/2013 dwumiesięcznika „Szkółkarstwo”
