Czosnek – dochodowe warzywo

Krótka charakterystyka rośliny
Czosnek należy do rodzaju Allium. Jest to roślina z rodziny amarylkowatych (Amaryllidaceae), dawniej czosnkowatych (Alliaceae) lub liliowatych (Liliaceae). Rośnie dziko na całej półkuli północnej, głównie w strefie klimatu umiarkowanego. Ma wiązkowy system korzeniowy, o średnicy około 20 cm i długości 20–30 cm. Łodyga (zwana piętką) jest silnie zgrubiała i skrócona. Wyrastają z niej korzenie oraz liście różnego typu. Okrywowe, tzw. łuski, są suche, twarde, sztywne, różnej barwy, osłaniają podziemne części rośliny, stanowiąc trudną do pokonania barierę dla patogenów i szkodników. Zabezpieczają też mięsiste, aromatyczne liście spichrzowe, tworzące tzw. ząbki, przed nadmierną transpiracją i wysychaniem. Związki pokarmowe są wytwarzane głównie przez liście asymilacyjne. Ich blaszki są równowąskie, zależnie od odmiany – długości do 50 cm i szerokości 1–4 cm, grubości 0,1–0,4 cm, zielone lub niebieskozielone, pokryte nalotem woskowym. Zachodzące na siebie pochwy liściowe tworzą przy powierzchni gleby „łodygę rzekomą”. Funkcję asymilacyjną może także pełnić występujący u niektórych gatunków zielony pęd kwiatostanowy, okrągły w przekroju, o średnicy 0,5–0,7 cm i wysokości do 80 cm. W baldachowatym kwiatostanie znajdują się kwiaty, a także cebulki szczytowe. Kwiaty są obcopylne i, mimo że są odwiedzane przez owady zapylające, w naszych warunkach klimatycznych nie wytwarzają nasion. Czosnek w warunkach krótkiego dnia wytwarza liście, natomiast wraz z wydłużaniem się dnia i podczas długiego dnia tworzy podziemną „główkę” składającą się z „ząbków”.

Historia uprawy
Dawniej uprawiano regionalne typy czosnku, różniące się przede wszystkim terminem sadzenia – jesienne i wiosenne. Zazwyczaj były to przydomowe nasadzenia, a tylko w kilku rejonach Polski prowadzono produkcję towarową. Roślina ta nie dość, że jest wytrzymała na niską temperaturę i może zimować w gruncie, to wręcz potrzebuje niskiej temperatury, która stymuluje wytwarzanie główek. Dlatego też ząbki czosnku wiosennego powinny być w zimie poddane działaniu temperatury 0–10°C przez ok. 2 miesiące.

Nowoczesna produkcja wielkotowarowa
Czosnek importowany do Polski z Chin, Egiptu, Hiszpanii, Francji czy Włoch jest częściowo chemicznie zabezpieczony w celu lepszego przechowywania, dlatego przetwórcy poszukują towaru pochodzącego od polskich producentów. Specyfika uprawy tego warzywa – duże nakłady pracy ręcznej (brak możliwości zmechanizowania wielu czynności) i ograniczenia klimatyczno-glebowe (tylko kilka rejonów w Polsce o odpowiednich glebach nadaje się do uprawy) – sprawia, że wielkość produkcji nie pokrywa w pełni zapotrzebowania na to warzywo, co przekłada się na jego wysokie ceny, a przez to bardzo dobrą rentowność uprawy.

Materiał nasadzeniowy stanowią ząbki, ale do rozmnażania wykorzystuje się także cebulki szczytowe. Czosnek może być sadzony jesienią – z takiej uprawy plon uzyskuje się pod koniec czerwca lub na początku lipca (zależnie od odmiany), oraz wiosną, wówczas zbierany jest on pod koniec sierpnia lub we wrześniu.

Gleba i przedplon. Czosnek wymaga gleby żyznej, bogatej w próchnicę (2. lub 3. rok po oborniku lub nawozach organicznych, np. rozdrobnionej słomie czy nawozach zielonych), gliniasto-piaszczystej lub czarnoziemów, zasobnej w wodę, ale przepuszczalnej, o odczynie obojętnym (pH 6,5–7,0), na której przez ostatnie 5 lat nie uprawiano warzyw i ozdobnych roślin cebulowych. Nie powinno się sadzić czosnku również na stanowiskach po warzywach korzeniowych, kapustnych oraz rzepaku, bobie i bobiku, burakach cukrowych i pastewnych. Dobrym przedplonem są zboża, z wyjątkiem owsa, a także fasola, groch, ogórki i pomidory. W zmianowaniu należy unikać roślin żywicielskich dla niszczyka zjadliwego oraz grzybów z rodzaju Fusarium.

Mniej więcej 2 miesiące przed sadzeniem ząbków należy rozpocząć walkę z chwastami. W tym celu najlepiej opryskać glebę herbicydem zawierającym glifosat, który, jako środek nieselektywny, zwalcza zarówno chwasty jedno-, jak i dwuliścienne, w tym wieloletnie. Zabiegiem, który również należy wykonać przed uprawą, jest głęboszowanie mające na celu zwiększenie przepuszczalności gleby przez likwidację podeszwy płużnej.

Nawożenie. 2–3 tygodnie przed sadzeniem ząbków wykonuje się orkę na głębokość około 25 cm, następnie bronuje pole i wysiewa nawozy mineralne w ilości (w przeliczeniu na zawartość czystego składnika w kg/ha): 25 N,100–120 P, 200–220 K (w formie siarczanowej). Oczywiście zasobność gleby w te pierwiastki może być różna, dlatego przed nawożeniem warto wykonać jej analizę. Pozostałą dawkę azotu oraz mikroelementy dostarcza się wiosną (więcej na ten temat w jednym z kolejnych numerów „HO”). Po wysiewie nawozów trzeba dokładnie uprawić glebę, aby wyeliminować grudy, które utrudniają sadzenie ząbków.

[NEW_PAGE]Sadzenie i odmiany. Do sadzenia najlepiej używać materiału kwalifikowanego. Rozdzielenie główek (tzw. rozząbkowanie) należy przeprowadzać delikatnie, aby nie uszkodzić łusek okrywających. Do sadzenia przeznacza się ząbki duże i średnie, gdyż tylko z nich uzyskuje się plon handlowy. Przed sadzeniem warto zaprawić ząbki poprzez moczenie w roztworze fungicydu Rovral Flo 255 SC* (0,4%). Po zabiegu ząbki należy lekko przesuszyć.

Termin sadzenia czosnku jesiennego przypada na koniec września do pierwszej dekady października, należy go dobrać tak, aby ząbki zdążyły się ukorzenić i wytworzyć zieloną „szpilkę” liści. Nie mogą się jednak nadmiernie rozwinąć, aby nie przemarzły. Do uprawy ozimej polecane są polskie odmiany czosnku: Arkus, Ceves, Harnaś, Huzar, Mega, Ornak.

Fot. 1. Harnaś tworzy dużą główkę z licznymi ząbkami, okrytą fioletową łuską, fot. Ł. Knafel

Fot. 2. Mega to odmiana o najintensywniejszym aromacie i smaku bardzo dużych ząbków, nielicznych w główce, fot. Ł. Knafel

Fot. 3. Ornak – jego duża główka z licznymi ząbkami okryta jest białą łuską, fot. Ł. Knafel

Rozstawa rzędów zwykle wynosi 40–45 cm, a ząbki w rzędzie umieszcza się (ręcznie lub na większych obszarach za pomocą sadzarek) w odstępach co 15–20 cm (fot. 4).

Fot. 4. Rozstawa roślin w rzędzie powinna wynosić co najmniej 15 cm, fot. K.Kupczak

Głębokość sadzenia powinna wynosić 5 cm, jeśli plantacji nie zamierzamy ściółkować, oraz 2,5–3 cm w przypadku jej ściółkowania. Na obsadzenie 1 ha potrzeba 600–1200 kg materiału sadzeniowego, w zależności od wielkości ząbków. Po sadzeniu glebę należy opryskać herbicydami zgodnie z programem ochrony. Ściółkę powinno się rozłożyć po wystąpieniu pierwszych większych przymrozków. Okrywanie plantacji słomą lub innymi materiałami organicznymi zabezpiecza rośliny przed przemarzaniem zimą i nadmiernym wysychaniem gleby wiosną. Należy jednak pamiętać, że w przypadku ściółkowania, trzeba zwiększyć dawkę podawanego wiosną azotu.

Jesienią należy też przygotować pole pod uprawę czosnku wiosennego. Orkę, nawożenie i uprawki wykonuje się w analogiczny sposób, jak w przypadku uprawy czosnku ozimego.

W sferze handlu czosnkiem jest jeszcze dużo do zrobienia, gdyż z powodu specyfiki, produkcja jest rozdrobniona i nie ma grup producenckich, które oferowałyby duże partie jednolitego towaru. Ogranicza to współpracę z sieciami handlowymi, a także lobbowanie w sprawie rejestracji środków ochrony roślin dla upraw małoobszarowych, które ułatwiłyby produkcję.

Łukasz Knafel
Polanowice