Dwa najważniejsze rodzime gatunki brzóz — brodawkowata (Betula pendula) i omszona (B. pubescens) — są jednopienne oraz rozdzielnopłciowe. Kwiatostany męskie (kotki) tworzą się na końcach długopędów w roku poprzedzającym kwitnienie, a żeńskie na krótkopędach, poniżej ich wierzchołków, wiosną, wraz z rozwojem liści.
| Brzozy kwitną w kwietniu, czasami także w maju, B. pendula około 10–12 dni przed B. pubescens. Po zapyleniu kotki męskie opadają, a żeńskie przekształcają się w cylindryczne, gęste, szyszeczkowate owocostany, rozpadające się dopiero po dojrzeniu. Owoce to małe, jednonasienne, żółtobrązowe orzeszki, otoczone z obu stron błoniastymi skrzydełkami, posiadające dwa znamiona na szczycie. U brzozy brodawkowatej dojrzewają one od lipca do sierpnia (ale także jesienią i zimą — są wtedy dobrze widoczne na śniegu), a u omszonej — zwykle w sierpniu lub we wrześniu. Owocostany rozpadające się późno zawierają przeważnie bezwartościowe nasiona. W zależności od zagęszczenia, w jakim rosną drzewa, brzozy zaczynają owocować corocznie w wieku 20–30, a nawet 40 lat (wcześniej wchodzą w owocowanie drzewa rosnące pojedynczo), a obficie — co 2, 3 lata. | ||
| ZBIÓR I PRZYGOTOWANIE NASION | ||
| Do zbioru nasion przystępuje się, gdy owocostany zaczynają żółknąć, a po lekkim ściśnięciu palcami nie łamią się, lecz rozsypują. Osmykuje się je z gałązek (z najlepiej oświetlonych części korony), w dni słoneczne, aby nasiona były suche. Nasiona brzozy brodawkowatej do siewu letniego można zbierać już na początku lipca, ale powinno się to robić później, jeżeli mają być przechowywane. W jednym kilogramie znajduje się około 5,5 tys. dojrzałych owocostanów, z których można pozyskać około 2,78 mln nasion. Są one bardzo lekkie, 1000 nasion waży 0,15 g (w jednym gramie znajduje się ich około 6700). Po zbiorze owocostany rozkłada się w suchym miejscu, warstwą nieprzekraczającą 3 cm grubości i, co najmniej 5 razy dziennie, przegarnia — im nasiona są suchsze, tym lepiej się przechowują. Bez ujemnych następstw można je przesuszyć nawet do 1% zawartości wody. W ciągłej produkcji nie zaleca się przetrzymywać nasion dłużej niż dwa lata (przechowywanie dłuższe jest dopuszczalne po wysuszeniu w niskiej, ale dodatniej temperaturze, w hermetycznie zamkniętych naczyniach szklanych). Materiałem siewnym są orzeszki (nasiona) wraz z łuskami owocowymi. W 1 kg takiej mieszanki znajduje się ponad 500 tys. zdolnych do kiełkowania nasion. Obecność okryw sprawia, że nasiona przechodzą spoczynek wymuszony, który likwiduje stratyfikacja. Przed wysiewem wiosennym zalecane jest traktowanie nasion temperaturą 0–10°C (brzozy brodawkowatej przez 30–40 dni, a omszonej — 30–60 dni). Wysiew nasion w skrzynkach przed zimą i okrywanie ich śniegiem także skutecznie usuwa spoczynek. Na kiełkowanie nasion korzystnie wpływa również światło. Spoczynek nasion brzozy papierowej (Betula papyrifera) ustępuje po traktowaniu ich kwasem giberelinowym (GA3) w stężeniu 50–250 ppm (0,0050–0,0250%), po stratyfikacji i na świetle. Nasiona brzozy Ermana (B. ermanii) zebrane, na przykład w Japonii, kiełkują dobrze bez zabiegów przedsiewnych. Nasiona brzozy Maksymowicza (B. maximowicziana) kiełkują po dwumiesięcznej stratyfikacji chłodnej i na świetle (bez tych zabiegów nie kiełkują wcale). W przypadku brzozy pożytecznej (B. jacquemontii) do kiełkowania dochodzi po 1–2-miesięcznej stratyfikacji lub bez niej, a u brzozy wiśniowej (B. lenta) — dopiero po oddziaływaniu światła i temperatury 20–30°C (jeżeli nasiona przechowywane są w ciemności, wówczas potrzebna jest jednomiesięczna stratyfikacja). Nasiona brzozy nadbrzeżnej (B. nigra) dojrzewają dopiero wiosną i nie wymagają traktowania przedsiewnego. Zdolność kiełkowania nasion brzóz jest mocno zróżnicowana, wynosi 10–90%, i zależy od bardzo wielu czynników. | ||
| WYSIEW ORAZ INNE ZABIEGI | ||
| W szkółce gruntowej gleba do wysiewu nasion powinna być starannie przygotowana, wilgotna oraz mieć odczyn lekko kwaśny (pH 6,0–6,5). Na rozsadniku o powierzchni 100 m2 sieje się 0,5–1 kg nasion wraz z łuskami. Siać można latem, zaraz po zbiorze nasion, jesienią (najlepiej w październiku, aby nie rośliny wschodziły przed zimą), zimą na śnieg lub wiosną, na przełomie marca i kwietnia. Po wysiewie nie przykrywa się nasion, a jedynie przyklepuje deseczką. Następnie okrywa się zagony cieniówkami lub gałązkami drzew iglastych, ponieważ przez pierwsze 2, 3 miesiące siewki wymagają lekkiego ocienienia oraz wilgotnej gleby. W korzystnych warunkach brzozy z siewu letniego mogą osiągnąć do jesieni około 5 cm wysokości. Gdy wschody są zbyt gęste, zalecane jest pikowanie jednorocznych siewek wiosną, co 5–6 cm, aby wykształcił się prosty przewodnik. W lesie lub w zadrzewieniach sadzi się rośliny dwuletnie, jesienią lub wczesną wiosną. Uważa się, że wiosną najlepiej przyjmują się brzozy sadzone w trakcie rozwijania się pąków. Obecnie rozpowszechnia się produkcja brzóz w nieogrzewanych tunelach foliowych. Podłożem do siewu jest przeważnie torf wzbogacony w składniki mineralne, przykryty warstewką gruboziarnistego piasku. Nasiona sieje się na zagonach, w zwojach torfowo-foliowych systemu Nisula, ustawionych na ziemi lub w skrzynkach. Po jednym okresie wegetacyjnym wiosną następnego roku siewki są gotowe do sadzenia na miejsce stałe. W celu otrzymania roślin wyższych uprawia się je dalej w pojemnikach. Brzozy wyprodukowane w pojemnikach (fot.) można sadzić w dowolnym czasie.
Warto pamiętać, że brzozy jako rośliny wiatropylne łatwo się krzyżują. Dlatego z nasion, zwłaszcza gatunków obcego pochodzenia, zbieranych w ogrodach botanicznych, arboretach i parkach, można otrzymać potomstwo o różnym stopniu rozszczepienia cech. Czystość gatunkową zapewniają nasiona sprowadzone z obszarów ich naturalnego występowania lub rozmnażanie wegetatywne, o czym w następnym odcinku. | ||
