NAWOŻENIE W SZKÓŁKACH ROŚLIN OZDOBNYCH

Znaczenie

Nawożenie jest podstawowym czynnikiem wpływającym na szybkość wzrostu oraz jakość roślin. Powinno ono z jednej strony zapewniać optymalną dostępność składników mineralnych dla roślin w całym sezonie wegetacji, z drugiej — w jak najmniejszym stopniu wpływać negatywnie na środowisko. Do racjonalnego nawożenia konieczna jest znajomość wymagań pokarmowych poszczególnych gatunków. Potrzeby pokarmowe drzew i krzewów ozdobnych są stosunkowo mało poznane, ze względu na ogromną różnorodność gatunków i odmian produkowanych w szkółkach (około 150 rodzajów) oraz bardzo duży wpływ pogody na zmiany zawartości składników mineralnych w pojemnikach (trudno prowadzić bieżącą kontrolę przez analizy).

Optymalne nawożenie wpływa nie tylko na tempo wzrostu i jakość roślin, ale również na ich odporność na mróz. W Polsce zimy są znacznie surowsze niż w Wielkiej Brytanii, Holandii czy w Niemczech. Przedłużone podawanie roślinom drzewiastym azotu powoduje, iż kontynuują one wzrost aż do silniejszych spadków temperatury, przez co pędy niewystarczająco drewnieją i są bardziej narażone na uszkodzenia przez mróz. Najodporniejsze na mróz są rośliny w dobrej kondycji, czyli właściwie nawożone wszystkimi składnikami pokarmowymi. Z badań prowadzonych w Instytucie Sadownictwa i Kwiaciarstwa wynika, że niedostateczne nawożenie azotem w ciągu sezonu wegetacyjnego zwiększa np. wrażliwość różaneczników na przemarzanie.
Z kolei intensywne nawożenie potasem pod koniec okresu wegetacji zwiększa odporność roślin na mróz. Krzewy iglaste przenawożone azotem są „wyciągnięte”, mają luźniejszy pokrój, a wysoki udział formy amonowej (ponad 50%) w podawanych nawozach powoduje zamieranie wierzchołków pędów oraz brązowienie igieł czy łusek.

Brak jednolitych programów

Programy nawożenia ozdobnych roślin szkółkarskich różnią się w poszczególnych krajach Unii Europejskiej. Wynika to, między innymi, z odmien­nych warunków klimatycznych, długości okresu wegetacji oraz niejednolitych metod analiz chemicznych podłoży. Standardowe unijne metody przeprowadzania tych analiz nie zostały do tej pory wdrożone we wszystkich krajach Wspólnoty. Opracowywane przez wiele lat liczby graniczne podstawowych składników pokarmowych w podłożach, z zastosowaniem obowiązujących w danym kraju metod analitycznych, na których podstawie wydawane są zalecenia nawozowe dla poszczególnych roślin lub ich grup, musiałyby zostać bowiem określone od nowa.

W Polsce nawożenie roślin w szkółkach gruntowych można prowadzić na podstawie uproszczonych zaleceń opracowanych przez D. Przeradzkiego w 1990 roku. W szkółkach pojemnikowych można używać nawozów o spowolnionym działaniu, zgodnie z zaleceniami producentów nawozów, lub adaptować powszechnie stosowane (np. w Holandii i Wielkiej Brytanii) programy fertygacji roślin opracowane przez T. Aendekerka w 1999 r. (na podstawie badań prowadzonych w stacjach badawczych w Boskoop i Efford).

Szkółki gruntowe

Największy udział w szkółkarskiej produkcji gruntowej mają w Polsce mateczniki, drzewa alejowe, krzewy iglaste oraz róże. Rośliny te pozostają na jednym miejscu przez okres co najmniej 2–3-letni, dlatego ważne jest dobre przygotowanie gleby przed ich sadzeniem. Dla poprawy struktury i żyzności gleby jej wierzchnią warstwę należy wzbogacić w materię organiczną (torf lub kompost korowy). W Holandii używa się w tym celu każdego roku 2–5 kg materii organicznej na 100 m², co polepsza tworzenie zwartej bryły korzeniowej. Przed sadzeniem krzewów liściastych, drzew alejowych i róż stosuje się w tym kraju dodatkowo dobrze rozłożony obornik w dawce 300 kg na 100 m².

Azot jest składnikiem łatwo wypłukiwanym w głąb gleby, szczególnie jeżeli jest ona lekka. Na­wożenie tym składnikiem w szkółkach gruntowych określane jest na podstawie wymagań poszczególnych grup roślin (tab. 1), z rozbiciem na dawki w ciągu sezonu wegetacyjnego (tab. 2). Nawożenie fosforem (tab. 3 i 4), potasem (tab. 5 i 6) i magnezem (tab. 7) prowadzi się na pod­stawie wyników analiz chemicznych wykonywanych metodą Egnera-Riehma i Schachtschabela (podobnie jak analizy gleb sadowniczych), z uzależnieniem dawek składników od wymagań poszczególnych grup roślin. Oddając do laboratorium próbkę gleby ze szkółki gruntowej należy zaznaczyć, aby analiza chemiczna była wykonana metodą Egnera-Riehma i Schachtschabela. Wyniki uzyskane zgodnie z powszechnie w Polsce stosowaną dla roślin ozdobnych metodą uniwersalną mogą być bowiem mało przydatne, z powodu braku opracowanych dla tej metody liczb granicznych podstawowych składników pokarmowych w podłożu dla drzew, krzewów oraz bylin.

Tabela 1. Nawożenie azotem w szkółkach gruntowych

Tabela 2. Dawki azotu w szkółkach gruntowych

Tabela 3. Ocena zasobności gleby w fosfor w gruntowych szkółkach roślin ozdobnych

Tabela 4. Nawożenie fosforem w szkółkach gruntowych

Tabela 5. Ocena zasobności gleby w potas w szkółkach

Tabela 6. Nawożenie potasem w szkółkach gruntowych

Tabela 7. Ocena zasobności w magnez i nawożenie magnezem w szkółkach

Duży wpływ na rzetelny wynik analiz ma prawid­łowe pobranie próbek gleby, które powinny być reprezentatywne i pobrane z obszaru jednolitego dla danej rośliny. Na podstawie wyników analiz gleby wydaje się zalecenia odnośnie nawożenia. Dawkę składników mineralnych, którą należy zastosować, oblicza się z różnicy między zawartością standardową a aktualną wykazaną w czasie analizy.

Do nawożenia w szkółkach gruntowych używa się nawozów pojedynczych, jak: saletra amonowa, saletra wapniowa i siarczan amonowy (źród­ła azotu), superfosfat potrójny przed sadzeniem roślin (źródło fosforu) oraz siarczan potasu i mag­nezu (źródła potasu i magnezu). Można podawać również nawozy wieloskładnikowe, np. Azofoskę.

Szkółki pojemnikowe

Ze względu na zmiany pogody, niezwykle trudno jest utrzymać optymalną zawartość składników pokarmowych w pojemnikach w ciągu sezonu wegetacyjnego. Opady oraz intensywne nawadnianie przyczyniają się do wypłukiwania składników mineralnych z podłoża i powodują konieczność ich uzupełniania w czasie wegetacji. Natężenie promieniowania słonecznego oraz temperatura wpływają na szybkość wzrostu roślin, dlatego w sprzyjających warunkach świetlnych i termicznych powinno się zwiększyć intensywność nawożenia.

Do nawożenia w szkółkach pojemnikowych można wykorzystywać nawozy o spowolnionym działaniu lub rozpuszczalne, dostarczane wraz z wodą podczas nawadniania. Niektórzy szkółkarze stosują także z powodzeniem nawozy wieloskładnikowe (np. Azofoskę) posypowo na powierzchnię podłoża.

Nawozy o spowolnionym działaniu używane są powszechnie w Polsce i na świecie w pojemnikowej produkcji drzew i krzewów ozdobnych. Ze względu na szybsze uwalnianie w wyższej temperaturze składników pokarmowych z tych nawozów, produkujące je firmy z reguły zalecają użycie ich w dawkach nieco niższych od optymalnych, a w razie potrzeby — dodatkowe nawożenie płynne. Nawozy o spowolnionym działaniu są najczęściej mieszane
z podłożem przed sadzeniem roślin, choć mogą być również wysypywane po posadzeniu roślin na powierzchnię podłoża lub do wykonanego w nim otworu (fot. 1).

Fot. 1. Urządzenie do dozowania nawozów o spowolnionym działaniu

Fertygacja, czyli podawanie płynnych nawozów z każdym nawadnianiem, jest najbardziej rac­jonalnym sposobem nawożenia. Pozwala na regulację składu i stężenia pożywki w zależności od pogody, fazy rozwoju i szybkości wzrostu roś­lin. Najlepszy wzrost roślin przy minimalnym zużyciu nawozów i wody uzyskuje się przy fertygacji w obiegu zamkniętym. Koszty inwestycyjne związane z zakupem takiego systemu nawożenia są dość wysokie, ale z wypowiedzi szkółkarzy wynika, że zwracają się po 2 lub 3 latach. Różnorodność materiału produkowanego w szkółkach pojemnikowych narzuca konieczność podziału roślin ze względu na ich wymagania pokarmowe, który umożliwia prowadzenie racjonalnej fertygacji. Trudno bowiem wyobrazić sobie opracowanie jej indywidualnych programów dla każdego gatunku czy odmiany w szkółkach produkujących różnorodny taksonomicznie materiał. Drzewa i krzewy ozdobne dzieli się więc na grupy o niskich, średnich i wysokich wymaganiach pokarmowych. Te ostatnie określono na podstawie ilości pobieranych składników pokarmowych w ciągu sezonu wegetacyjnego i szybkości wzrostu roślin. Rośliny z danej grupy powinny być produkowane na jednej kwaterze.

Rośliny o niskich wymaganiach pokarmowych*: Abies, Acer (wolno rosnące gatunki), Andromeda, Aristolochia, Betula, Calluna, Caragana, Catalpa, Chaenomeles, Chamaecyparis, Colutea, Cornus, Corylus, Cotinus, Daphne, Erica, Fagus, Gaultheria, Genista, Ginkgo, Hamamelis, Kalmia, Leucotho, Magnolia, Mahonia, Pachysandra, Parthenocissus, Picea, Pieris, Pinus, Pseudotsuga, Rhododendron (karłowe gatunki, azalie japońskie), Robinia, Stephanandra, Taxus, Tsuga.

Rośliny o średnich wymaganiach pokarmowych*: Acer (gatunki szybko rosnące), Actinidia, Aesculus, Ailanthus, Alnus, Berberis, Buddleja, Buxus, Callicarpa, Campsis, Carpinus, Celastrus, Clematis, Cotoneaster, Crataegus, Cupressocyparis, Cytisus, Deutzia, Eleagnus, Euonymus, Forsythia, Fraxinus, Gleditsia, Hedera, Hibiscus, Hippopha, Hydrangea, Hypericum, Ilex (gatunki i odmiany wolno rosnące), Juglans, Juniperus, Ker­ria, Kolkwitzia, Laburnum, Larix, Lavandula, Ligustrum, Liriodendron, Lonicera, Malus, Morus, Paeonia, Philadelphus, Potentilla, Prunus, Pyrus, Quercus, Rhododendron (gatunki i odmiany szybko rosnące), Rhus, Ribes, Rosa, Rubus, Salix, Sambucus, Spiraea, Symphoricarpos, Tamarix, Taxodium, Thuja, Ulmus, Vaccinium, Viburnum, Weigela, Wisteria.

Rośliny o wysokich wymaganiach pokarmowych*: Ilex (gatunki i odmiany szybko rosnące), Photinia, Platanus, Populus, Pyracantha, Skimmia, Sorbus, Syringa, Tilia.

Nawożenie podstawowe

Polega ono na wprowadzeniu nawozów do podłoża przed sadzeniem roślin, co zapewnia odpowiednią ilość składników mineralnych w pierwszym miesiącu uprawy. W Holandii do nawożenia roślin produkowanych w podłożu z dużym udziałem torfu stosuje się standardowo nawóz PG-Mix (15 N + 10 P₂O₅ + 20 K₂O + 1–4 MgO + mikroskładniki) w dawce 1 kg/m³ podłoża oraz 2–5 kg kredy magnezowej.
Nawóz PG-Mix zawiera makro- i mikroskładniki w proporcjach odpowiednich dla roślin drzewiastych. Dla młodych roślin dawka nawozu powinna być niższa (0,5 kg/m³). Do nawożenia podstawowego dobrze nadaje się również Azofoska (13,6 N + 6,4 P₂O₅ + 19,1 K₂O + 4,5 MgO + mikroelementy), której skład jest bardzo podobny, jak u nawozu PG-Mix (zbliżone jest również dawkowanie).

Fertygacja

Należy ją rozpocząć po około miesiącu po posadzeniu roślin. Przy tym sposobie nawożenia można wykorzystywać nawozy wieloskładnikowe przeznaczone do tego celu. Lepszym rozwiązaniem jest jednak użycie nawozów pojedynczych, pozwalające komponować pożywki o odpowiednich proporcjach poszczególnych składników mineralnych oraz modyfikować skład pożywek zależnie od szybkości pobierania danego składnika przez rośliny. Zawartość składników mineralnych w pożywkach roboczych podawana jest często w milimolach na litr wody, co znacznie ułatwia wyliczenie ilości nawozów potrzebnych do przygotowania pożywki (podstawowy skład pożywki do fertygacji drzew i krzewów ozdobnych o różnych wymaganiach pokarmowych podany jest w tabeli 8).

Tabela 8. Podstawowy skład pożywki do fertygacji drzew i krzewów ozdobnych o różnych wymaganiach pokarmowych — zawartośładników podana w milimolach (mmol) lub miligramach (mg) na litr pożywki*

Jeśli woda, z której przygotowuje się pożywkę, zawiera dużo jonów spełniających rolę makroelementów (np. azotanów, wapnia czy magnezu), należy ich zawartość uwzględnić podczas przygotowywania pożywki. Na przykład woda w Skierniewicach zawiera (w milimolach na litr) 1,5 Ca (60 mg) oraz 0,5 Mg (12 mg).
Zatem od zalecanej zawartości tych pierwiastków (tab. 8) należy odjąć ilość składników wprowadzanych z wodą. Stężenie pożywki do fertygacji powinno być niskie, a EC roztworu — nie przekraczać 1,5 mS/cm w okresach o małym nasileniu opadów oraz 2,5–3,0 mS/cm w okresach o dużym ich nasileniu. Woda wykorzystywana do fertygacji powinna mieć dobrą jakość — zawartość HCO₃^– nie może przekraczać 2,5 mmol/l (przy poziomie powyżej 5 mmol/l wodorowęglany muszą być zneutralizowane poprzez dodatek kwasu azotowego lub fosforowego, a wprowadzana ilość N czy P z kwasów uwzględniona w przygotowaniu pożywki), chlorków — 2,5 mmol Cl^–/l, sodu — 2,5 mmol Na⁺/l, a EC powinno być niższe niż 0,65 mS/cm.

Zasady przygotowania pożywek do fertygacji roślin w szkółkach pojemnikowych są identyczne, jak w przypadku innych gatunków wykorzystywanych w ogrodnictwie. Pożywkę przygotowuje się najczęściej w 100-krotnym stężeniu w dwóch zbiornikach (A i B), co zapobiega wytrącaniu się nawozów (fot. 2). Do zbiornika A dodaje się nawozów wapniowych i azotowych, takich jak Ca(NO₃)₂, NH₄NO₃, KNO₃, MgNO₃ i chelatu żelaza, a do zbiornika B — fosforanów (KH₂PO₄,NH₄H₂PO₄), siarczanów (MgSO₄, ([NH₄]₂SO₄) i mikroelementów, takich jak boraks (Na₂B₄O₇), siarczan miedzi (CuSO₄), siarczan cynku (ZnSO₄), siarczan manganu (MnSO₄) i molibdenian sodu (Na₂MoO₄). Udział formy amonowej w stosunku do azotanowej w pożywce powinien wynosić 20% dla roślin wrzosowatych, 15% — dla iglastych i 10% — dla liściastych. Należy pamiętać, że przewodnictwo elektryczne pożywki (EC) o składzie podanym w tabeli 8 może się nieznacznie różnić po zastosowaniu różnych nawozów do jej przygotowania.

Utrzymanie optymalnej zawartości składników pokarmowych w podłożu jest znacznie trudniejsze w uprawie pojemnikowej prowadzonej na zewnątrz niż pod osłonami. Opady przyczyniają się do wypłukiwania składników mineralnych z podłoża i dlatego czynnik ten oraz wielkość pojemnika należy uwzględnić w programie nawozowym. Stężenie pożywki opisanej w tabeli 8 trzeba zwiększyć o 50–100%, w zależności od sumy tygodniowych opadów i wielkości pojemnika (tab. 9). Nie należy zwiększać zawartości składników w pożywce, gdy opady nie przekraczają 15 mm na tydzień, czyli średniej tygodniowej w naszych warunkach klimatycznych.

Tabela 9. Korekta podstawowego składu pożywki w zależności od wielkości pojemnika i opadów*

Do oceny prawidłowości fertygacji i wprowadzenia ewentualnych zmian w nawożeniu służą analizy chemiczne zawartości składników pokarmowych w podłożu. W Polsce wykonuje się je w uprawach ogrodniczych pod osłonami za pomocą metody uniwersalnej w wyciągu 0,03-molowego kwasu octowego. W przypadku tej metody nie opracowano jednak liczb granicznych poszczególnych składników pokarmowych w podłożach dla szkółkarskich upraw pojemniko­wych, stąd trudno dokonać korekty składu pożywki. Pewnym rozwiązaniem może być wykorzystanie liczb granicznych w podłożach dla grup roślin o różnych potrzebach pokarmowych opracowanych przez T. Aendekerka w 1999 r. i opisanych przeze mnie w materiałach z IX Ogólnopolskiej Konferencji Szkółkarskiej, która odbyła się w Skierniewicach w lutym 2004 r.

Najskuteczniejszą metodą kontroli prawidłowego nawożenia jest analiza materiału roślinnego. Liczby krytyczne określają przedziały zawartości poszczególnych składników pokarmowych we wskaźnikowych częściach roślin przy ich prawidłowym odżywieniu. Najczęściej oznacza się całkowite zawartości makro- i mikroskładników przez spalenie materiału roślinnego na mokro z zastosowaniem silnych utleniaczy lub na sucho w temperaturze około 450^oC. Daje to możliwość bezpośredniego korzystania z zawartości krytycznych opracowanych przez różnych autorów. Kompendium informacji na temat zawartości krytycznych poszczególnych makroi mikroelementów w roślinach dla drzew i krzewów ozdobnych, łącznie z opisem i zdjęciami objawów niedoboru i nadmiaru składników pokarmowych w roślinach, stanowi m.in. broszura opracowana przez T. Aendekerka w 1982 r. i wydana w Holandii przez stację doświadczalną w Boskoop.

* wg Aendekerka, 1999